Jiyana mirovan her roj diguhere û vediguhere; mirov dikare bêje ku zanyarî û teknîk jî di guherin û veguhertinê de dînamîkeke bingehîn in. Di dîrokê de îcad-peyidîn sedem guhertine û bandoreke şoreşgerî kirine. Hêsankirina jiyanê, afirana qelîteyê, dirêjkirina emrê mirovan, pêşxistina takekesiyê, afirandina firsendên aboriyê û hwd. bi bandora zanyarî û teknîkê re bi hev re bi pêş dikevin.
Di roja me ya îro de pêşketina sepanên înternet û medyaya civakî wekî amûrekê, xwe li ser pêşketina muxalefet û xwebirêxistinbûnê bi bandor kiriye. Ev li ser civakê bandoreke mezin dike û her diçe pêşiya civaka muxalîf vedike. Dewlet jî dixwaze pêşî li ber pêşketina teknolojî/dijîtalê bigire, bixe bin kontrola xwe û wekî amûreke îstîxbarî bi kar bîne. Dema nikare rê li ber pêşketina teknolojiyê bigire, hewl dide biçewisîne û qels bike. Pêşketinên teknolojiyê ji bo statukoya xwe, qaşo li dijî kêmasiyan bi tedbîrên xwe rûyên tekedest ên zordestan teşhîr dike, kesên ku dîtinên teknolojîk ên şoreşger nabînin, ketin rewşeke ku “tîr bikin dahn diçe û ron bikin av diçe’’. Aşkera ye ku dewlet di vê têkoşînê de bi ser nakeve. Di her kêliyê de pêşketinên teknolojiyê û dîtinên pêk tên erênî li xaneya wê tên nivîsin.
Li dijî alavên dewletê, afirandina rêyan, pratîzekirin û paldayîna pêşketina zanyarî û teknolojiyê her diçe zêdetir tê tercîhkirin. Mînakên herî bibandor teknolojiya Blockchain û Bitcoin e. Pergala kapîtalîst a cîhanê temsîl dike; amûra wê ya yekane jî pere ye. Her wiha yên di cîhana kapîtalîst de xwediyê pere, xwediyê hêz û îqtîdarê ne jî. Ji ber vê sedemê jî desthilatdar li dijî bikaranîna pereyê adilane û her wiha bidestxistina pere dikarin her tiştî bikin. Li vir teknolojiya Blockchain û Bitcoin; bi bênavendîbûn, nepenî û ewlehiya xwe, bi derpêşiya sînordar dikare qewarekê di yekdestiya dewletan de veke.
Bitcoin û Blockchain
Piştî qeyrana gerdûnî ya sala 2008’an nêrîna mirovan li hemberî sektora fînansê û bankayên ku wekî keleha kapîtalîzmê dihatin pênasekirin guherî. Êdî baweriya mirovan bi dezgehên dewletê yên organîsazyona sektora fînans û bankayê dikin nemaye.
Bi wê dîrokê re fikra Bitcoin û teknolojiya Blockchainê derdikeve holê. Bankaya Lehman Brothers di îlona 2008’an de ji ber qeyrana fînansê îflas kir. Piştî du mehan bi nasnameyeke ne diyar û nasnavekî “Satoshi Nakamoto” kes an jî (komek) bi ser navê “Bitcoin: Pergala pereyê pêşîn ê elektronîk a di navbera cotan de” gotarek weşand. Di gotarê de peyama bingehîn wiha ye: “Gelî mirovan! Hev nas bikin an jî nas nekin, êdî hewceyî bi mekanîzmayên navendî nîne. Avakirina pergala qeydên daneyan ên biewle pêkan e. Ev pergal, derfetên matematîk û teknolojiyê bi kar tîne, ji ber vê jî nayê manîpulekirin û nayê xirabkirin.”
Bitcoin, girêdayî navendekê nîne û wisa jî dixebite. Li dijî bikarhêner û manîpulekirina kesan jî tedbîrên xwe girtine û xwe wekî pereyek dîjîtal aşkera dike. Ev pergal, bi teknîkeke xurt a şîfreyê li ser peymaneke daneyan tê qeydkirin. Qopyayên daneyên tên qeydkirin ji bikarhênerên din re tên şandin û tên veşartin. Di gotara Nakamotoyê de her çend peyva Blockchainê derbas nabe jî di rêbazên sepandina şekl û şemalên di gotarê de hatine dayîn, têgeha Blockchainê derdikeve holê; bi lez û bez di asta kurewî de bi pêş ket, hat pejirandin û di hêla têgeha teknolojîk de jî bi ser ket.
Şoreşa fînansî; Bitcoin
Bitcoin a teknolojiya Blockchainê pêşkeş û îspat kir, di nav xwe de li dijî cîhana kevneşopiya fînansê wekî sazîbûna şoreşgerî bû. Ev sazîbûna nû li hemberî pergala bankayê ya di qeyranê de ye, bû hêviyeke mezin.
Her wiha Bitcoin di heman demê de platforma Blockchain ye ku tê zanîn û nasîn. Cara yekem di cotmeha 2008’an de bi navê Satoshi Nakamoto gotarek hat weşandin, di naveroka gotarê de jî Bitcoin derket holê. Di serê sala 2009’an de jî wekî torek çalak ket meriyetê.
Bitcoin, bêyî otorîteya navendî û bankayan bi bikaranîna teknolojiyê re di navbera cotan de dixebite. Rêvebirina kirarî û belavkirina Bitcoinan bi komî li ser torê tê birêvebirin. Çavkaniyên Bitcoinê vekirî ne; dizayna Bitcoinê jî ji gel re vekirî ye. Kes ne xwediyê Bitcoinê ne û nikare kontrol jî bike, lê her kes dikare tev li bibe. Taybetmendiya xweser a Bitcoinê; pereyê ku nikare bê bikaranîn bi rêya Bitcoinê dikare bê bikaranîn.
Bitcoin, pergaleke nû ya pere ye, pergala xwe pêşkeşî me dike. Toreke lihevkirinê ye û pergaleke pere ya dîjîtal e. Otorîteya wê ya navendî û xwediyê wê nîne û hêza xwe ji bikarhênerên xwe digire û rêbaza dayîna pere ya di navbera cotan de ye.
Hejmera hilberîna mîqdara Bitcoinê herî zêde 21 milyon e. 10 deqîqiyan hilberîna bloqekê tê kirin. Sembola wê (₿) û kurtasiya wê jî (BTC) ye.
Piştî derketina Bitcoinê û bikaranîna wê, gelek projeyên ku bi navê altcoinê dihatin pênasekirin bi bikaranîna teknolojiya Blockchainê derketin holê. Hejmara Coinên bi gelek armancan tên bikaranîn û qadên wan ên faliyetê heyî ji du hezarî derbas kiriye.
Blockchain û pêşeroj
Blockchain, pergala qeyda daneyên belavker e ku şopandina şîfrekirina kirariyan dike. Taybetmendiya xwe bi komkirina daneyên bi heman blokan wekî zincîrê, algorîtmayan bi hev re şîfre dike, girêdide û vedişêre. Zincîr bi belavkeran re û bi gelek kesan re tê parvekirin. Bi mînakan em dikarin vê mijarê şênber bikin.
Feraseta girtina daneyan a Blockchainê, di esasê xwe de dişibe lenûska dikandaran. Berê dema em diçûn dikanê me lenûska malê jî bi xwe re dibir. Dema danûstandin dihat kirin, hem dikandar û hem jî me di lênûskê de dinivîsand. Ev tişt ji bo ku dikandar tiştek din di lenûskê de nenivîse û neguherîne dihat kirin. Vegotina belavkeran a Blockchainê jî dişibe heman feraset e. Kesên ku li ser torê heyî û li ser zincîra bloqa qeyda kirarî heyî wekhev tên girtin. Heke kesek bê destûr li ser lenûskê tiştek binivîse, dê bi lenûskên din re bikeve nav pevçûnekê û herî dawiyê jî ji derveyî torê bê hiştin.
Bi Blockchainê re em dikarin qeydên daneyan ên guhertina wan nayê kirin û nayên manîpulekirin bigirin. Tişta ku vê teknolojiyê ev qas mezin dike ew ku pêdivî bi otorîteya navendî nabîne ye. Kirariyên ku di lenûskê de tên qeydkirin û belavbûna wan a li ser torê bi tevahî bi rêbazeke demokratîk bi rêya kompîturên ku girêdayî torê ne tên kirin. Çend hejmara tevlîbûna kompîturan zêde be dê ev qas baweriya pergalê zêde bibe.
Her wiha di roja me ya îro de, êdî Blockchain ji pereyê krîpto derdikeve û di gelek sektorên cuda de tê bikaranîn. Ji hêla rahijmendan ve tê testkirin. Teknolojiya Blockchainê, pergala hilbijartin û dengdayînê, ewlehiya sîberê, afirandin û veşartina belgenameyên giranbiha, e-bazirganî û pereyê dîjîtal, smart contracts, xizmetên tenduristiyê, pergala rêvebirina nasnameyan, deyndariya kesan, pergala kredî ya belavkaran, mafê telîfê, xizmetên şaredariyê û hwd li gelek qadan tê bikaranîn û tê testkirin. Her diçe jî Teknolojiya Blackchainê belav dibe û di jiyana rojane de tê pêşiya me. Ev tespîteke di cih de ye. Her ku teknolojî bi pêş dikeve mirov hewceyî bi navend û dewletan nabîne. Ji ber ku hewcedariya bi dewletê kêm dibe sazîbûnên alternatîf ji bo mirov û civakan pergala xwe diafirînin.
Çavkanî:
1-) Pirtûka Blockchain 101
2-) Nivîsên li ser înternetê
