Welat, partî, rêxistin û tenê ke qîmet danê îstatîstîkan, bi ser kewenê. Îstatîstîkî rayîr danê vernîya merdimî, aqil danê, îmkanê nirxandinî danê. Keybî ene joy heme welatan de sazîyê îstatîstîkan estê.
Bi vatişo peroyîn, îstatîstîk ew çi yo ke qeybî arêkerdinê daneyan (verî) û bi grafîkan mocnayîşê ê daneyan o; dima ra zî şîrovekerdinê înan û mîyanê înan ra zî vetişê encamêke yo.
Beşê îstatîstîkî beşêke zanistî yo. La ma di ene nuşte de nêkewenê mîyanê detayanê zanistî, ma henî nimûneyan weçînin. Serê ê nimûneyan ra ma çende çîyan bîyarê ziwan.
Şar senî ewnîyeno îstatîstîkan ra û ê îstatîstîkî çi nîşanê ma danê? Mesela Swîsre de weçîyanîşê qeybî mebûsan virazêno tenî se ra 39’ê şarî şino rey dano. Qe problem nêvirazîyeno. Çimkî welatê raver şîyê, demokrasî ê cayan bîya xurt e, kam bêro serê karî zî muhîm nîyo û loma tay tenî şinê rey danê. Îngilîstan, Polonya, DYA de dewrê se ra 50-55, Spanya, Kanada, Portekîz de dewrê se ra 60’î şar şino veng dano.
La welatê tepîya mendê de na rewşe bedelêna. Şar zehf sino verê sindoqan û vengê xo dano. Loma se ra 70, 80, 90 şar şino vengê xo dano. Mesela Tirkîya de di serra 2019’î de se ra 85’ê şarî şî veng da. Enî rojan Iraq de weçînayîş (10.10.2021) bîbî. Ewca hîrê ra jo şar şî vengê xo da. Herêma Kurdistana Federe de zî tewrbîyayîş nizdîyê se ra 41 bî û beşêke înan zî veng veşêna.
Çi rê? Yew te ra hîveyê şarî a bedelnayîşî çinîya, ay diyînan zî şar rayraşîyayîşê heta enka ra memnûn nîyo. Helbet weçînayîş qedêno, beşdarî se ra 10 bo zî partîya ke bena yewîne, heme kursîyan gêna, eno çîkew bîn o, la îstatîstîk çînan mocneno ra.
Mesela herêmêke de 83 hezarî weçînayoxî bibê, tenî 13 hezarî şorê veng bidê ewca problemêke pîl esto. Yan zî ma vacin to verî 1000 rey girotîbî, ti bîbî yewîn, enka bi 700 reyan bibê verîn, îstatîstîk çînan vano. Îstatîstîko aneyîn zî muhîm o: Vizêrî mi çiqa kar kerd, ewro çiqa û çirê?
Hetê aborî ra zî anayo: Ti eşkenê vacê betalî se ra 10 a, la goreyê kamco îstatîstîkî ra? Goreyê hûmara merdimê betalê tenî ra, yan zî ti mîyanê înan ra “ê ke hendî hêvî înan çinîya go kar bivînê” vecê û anekî îstatîstîk bikerê hedre?..
Mesela ziwanê ma bi kamco îstatîstîkî raver şîyo, yan tepîya mendo? Mesela ena îstatîstîke: Di serey 2011’an de Tirkiya û Bakur de 136 kitabê bi kurdî (kurmancî, kirmanckî) vecîyayê. Nizdîyê 10 serrî dimara, di serra 2020 de 279 kitabî vecîyayê.* Goreyê ene îstatîstîke ra ziwan zehf raver şîyo, la wexto ke ma îstatîstîko di 10 serran de hûmara kurdan çiqa bîya zêdî bidê ver, reyna ma bawnê şixulnayîşê ziwanê çiqa tepîya şîyo bidê ver û ana bawnê te ra eno raverşîyayîş nîyo.
Îstatîstîkî zehf muhîm ê, la ti çaway hawnenê înan ra ti înan çawey şîrove kenê, eno awa tewr muhimtir o. Ma bi enî çimî bawnê mesela ra û mîyanê jiyaney xo ra nimûneyan vecê.
* 2020: Femo lîsteya hemû pirtûkên bi kurdî / Diyarname
https://diyarname.com/news.php?Idx=50889
