Keya Murşîlî li gel artêşa xwe, meşa xwe ya ber bi paytexta Arzewa Efesê didomîne. Çemê Şehriya derbas dikin, xwe digihînin qontarê çiyayê Lewaşayê (eletexmîn, ev dever li derdora bajarê Efyonê ye) di wê heynê de tiştekî sosret diqewime. Pispor dibêjin dibe ev tişta diqewime ya bi heybet an bûyereke xwezayê ye yan jî qewimîneke ezmanî ye. An çiyayekî wolqanê diteqe yan jî meteorek ji ezmanan tê li rûkala erdê dikeve. Ev bûyer, her çi dibe bila bibe, ev tiştekî pir qutifîner e. Jixwe Keya Murşîlî jî diqutife. Me li jor jî got: “Devê wî dikeve tev û zimanê wî giran dibe.”
Ev zir-bûyer her çi dibe bila bibe; çi teqandina wolqanê, çi jî ketina meteoreke ji ezmanan. Eyan e ku ji herêmeke gelekî fireh û ew çend ji dûr ve hatiye raçavandin. Lewra di navbera bajarê Efyon û Efesa îro de nêzî 400 km mesafe heye û ji van herdu xalan ve ev zir-bûyer hatiye dîtin. Li gor lêkolîner dibêjin, çar hezar sal berê, girekî wolqanê li derdora bajarê Ûşaxê çalak bûye. Ev çiyayê mijara gotinê, tam di navbera van herdu xalan de ye. Piştrastkirina vê yekê ew e ku Keya Murşîlî li derdora Efyon, Keya Ûhhazît jî li Efesê ji tirsa vê zir-bûyerê dikevin tev duqutifin.
Dema katibên Hîtîtê, vê bûyera derasayî neqlî ser kevalên dîrokê dikin, wiha pê pênase dikin: “GIŠkalmîš(a)na” ango ‘Gişkalmîşana. Ev peyv tê wateya ‘qamê birûskê’ Di nava vê peyvê de, kîteya ‘kalmîş’ tê dîtin. Kalmîş ango qamîş, xwe digihîne reha peyva ‘kel’ a kurdî. Ji vê peyva ‘kel’ peyvên wekî qelem, kelem, kalan, qama, qamîş û hwd. lê zêde bûye.
Gava Keya Murşîlî qala vê zir-bûyerê dike, dibêje: “Dîtina min dît, gurmînî bi Xwedayê Firtoneyê yê Ezmanan ket. Gotinên nîvçe ji nava lêvên min pekiyan. Paşê jî devê min bi tûmerî terka min kir.”
Tevî vê bûyera kesnedîtî jî Keya Murşîlî ji şer venagere. Dîsa jî dajo ser keyayê Arzewayê Keya Ûhhazîtî. Lê Keya Ûhhazîtî yê bizdiyayî, dernakeve qada şer. Kurê xwe mîrze Piyama-Kûrûnta dişîne şer.
Ev mîrzeyê xeşîm, li hember Keya Murşîlî li berxwe nade û têk diçe. Keya Murşîlî, piştî vê serkeftinê vêca berê xwe dide Welatê Çemê Seha yê. Ev welatê hanê jî di nava yekitiya federesyona Arzewayê de bû û di vê heynê de li hemberî Hîtîtê, siyaseteke durû dabû meşandin. Revokeyên ango mahkûmên Hîtîtê hebandibû. Digel soz dabû Hîtîtê ku ew ê ew revoke radestî Hîtîtî bikira lê di guherînên mercên demajoyê de, dev diguherîne û li sozên dayî nabin xwedî.
Lewma jî Keya Murşîlî, berî êrîşî vê mîregiyê bike, nameyekê ji Mîrê wê re dişîne û wiha dibêje: “Min revokeyên Hîtîtî yên xwe avêtibûn nava refên we, ji te xwestibû. Te ew radestî min nekir. Te muameleya tifalekî bi min re kir, di ser de jî te tinazê xwe bi min kir. De were, niha jî em deqê xwe li hev bixin û bi hev re şer bikin. Bila efendiyê min Yezdanên Ezmanan, heqşahidê me be.”
Keya Murşîlî, hezar salî berî Îskenderê Makedonî, gava van serkeftinên mezin bi dest dixîne, bi temenê xwe ji Îskender jî piçûktir bûye. Divê neyê ji bîrkirin ku serfermandarên nola Nuwanza yê mêrxas jî di bereyên şer ên dîtir de, serkeftinên mezin bi dest xistibû.
Keya Murşîlî, digel ew çend dijwariyên jiyanê, li hemberî tu zehmetiyan çîz nekirîye; ji ber tu kesî danexwariye; çeka xwe ji ti kesî re serberjêr nekiriye. Heta gava li ber xwedayan jî geriya ye, di nava lavayên xwe de, bi wan re jî hinekî hêrs bûye û meriv dikare bibêje hinekî mineta wan jî h’êç kiriye. Birayê wî bi bêbextî tê kuştun, nexweşiya Webayê nola gundor di ser wan re gêr dibe û miletê wî mehû dike, bavê wî bi vê nexweşîya Webayê dimre, paşê birayên wî û herî dawî evîna wî Gaşşûlaviya hevjîna wî jî bi heman nexweşiya kujende ya Webayê dimre, dêmariya wî Tawananna ya Babîlî ti reng û rîpên nemayî namîne nayne serê wî, hemû mîregiyên di bin sîwana welatê wî de serî li ber wî radikin û kêfê lê diqewitîne, gava dajo li ser dijminê xwe di rêde li zir-bûyereke seyr rast tê û diqutufe lê dîsa jî vîna Keya Murşîlî ya polayî lawaz nabe, ji ti dijwariyan re çîz nake û ji ber wan danaxwe.
Lewma jî gava meriv ji serpêhatiya jiyana Murşîlî re serwext dibe, meriv ji vî cengawerî, ji vî merdemêrî re rêz digre û wekî kesekî ji kulfetê mala xwe dibîne. Lewra, em benîademî tev wanî xwedî heman xislet in; li hember êş û azarên jiyanê liberxwe didin, distewin û dikemilin.
Ev mirovê êşê giran, bi teperep, bi ketin û rabûn, bi xweşî nexweşî, li hember hemû xedariyan li berxwe dide. Encax piştî bîst salên qut û gilover, xezeba nexweşiya Webayê ji pêxîla wî û xelkê wî vedibe. Di vê heynê de dijminên korfersend jî têkdişkên.
Keya Murşîlî, bi sedan duqûmentên hêja ji mirovahiyê re mîras dihêle û navê xwe bi tîpên zêrîn di rûpelê dîrokê de dinivîsîne. Her wiha welatekî bi ewle ji dûhatiyên xwe re dihêle. Gava roja wî tê, ew jî wekî her fanî, ji vê dinyayê bar dike û diçe. Nola dibêjin; dinyaya gewrik ji kesekî re namîne.
Lehengê cenga giran: Muwatallî
Keya Mûwatallî yê 2’em (B.Z. 1315 – 1282) derdikeve li ser textê Hîtîta bi hişmet. Mûwatallî, keyayek ji wan keyayê Împeretoriya Hîtîtê yê herî serkeftî ye. Mûwatallî, kurê keya Murşîlî ye û bavê wî welatekî di bin ewlehiyê de ji wî re mîras hiştibû.
Mûwatallî çawa derdikeve ser text, birayê xwe yê azwer û ew çend jî jêhatî, Hattûşîlî yê leheng dike serfermandarê yekineyên ewlehîya qesrê.
Çend salên pêşî ji bilî Kaşgayiyan nenahs, hema hema ti kesî curet nekiriye li hember Hîtîtê rabe. Keya Mûwatallî, birayê xwe yê ji xwe biçûktir, Hattûşîlî yê mêrxas li hemberî Kaşgayiyên muzur erkdar dike û wê sergêjiya biçûk wanî bi tûmerî hil dike. Piştî birayê wî Hattûşîlî wanî di demeke kurt de Kaşgayiyan mutuh dike û hefsarên wan dixîne destê xwe, Keya Mûwatallî şerefyar dike û wî dike mîrê bakûrê welêt, ew herêma kaşgayî lê dijîn.
Piştî van pêngavên serkeftî û çend salên jiyîna di nava xweşguzariyê de derbasbûyî, êdî pirîskên arê xezebê ji başûrê welêt bilind dibe. Kesekî bi navê Ramses derketiye li ser textê Firewnê Misira sawdar. Tiştê tên gotin, eynî çîkên ar ji ber limgê wî dipengize; siya vî Firewnê gewî jî newêre bi wî re bimeşe û ji xwe re li hinceta digere.
Mîregiyeke bi navê Amûrrû tam di navbera Împeretoriya Hîtîtê û Misirê de ye. Ev mîregîya hanê timî nola darikê pelûlê her bûye sedema tevliheviyên di navbera herdu zir-dewletên gewre. Kîjan dewlet xwurt bûya, xwe davêt li pişta wê dewletê. Di vê heyna dawî de jî dîsa ev mîregîya hanê, dibe mîna fiçiya barûdê; tenê li bende pirîskekê bû. jixwe agirê ku Ramses xistibû dawa xwe, têr û sertêra fiçiya barûda Mîregîya Amûrrû yê dikir.
Keya Mûwatallî, sîxwurên xwe ji mêj ve erkdar kiribûn û salixdaniya vê tevlihevîyê hilanî bû. Lewma jî Mûwatallî ji geşedanan re baş serwext bû. Tavilê kirr û birra xwe dike û sê pêngavên gewre davêje:
1-Paytextê ji Hattûşayê koç dike tîne Dattaşşa ya li derdora bajarê Edene ya niha. Mebesta wî ew e ku gava bi Misiriyan re şer bike, Kaşgayiyên êrişkar neyê peykerên yezdanan yên li Hattûşayê talan nekin. Her wiha armanca Keya Mûwatallî ya duyem ew e ku xwe pirtir nêzî navenda Mîregiyên bi Cimeta Pankûyê ve girêdayî bike. Lewra Împeretoriya Hîtîtê, xwedî pergaleke federetîf bû û ji bîst û yek Mîregiyan pêkdihat.
2-Li hêla din welatê Hakpîşşaş û Îştaharaş dixîne bin fermanrewayiya birayê xwe Hattûşîlî. Bi vî awayî birayê xwe dike hevparê fermanrewaya Hîtîtê. Dibe ku ji birayê xwe bi fikar jî bûye û nexwestiye di rewşeke ew çend aloz de, lawaziyek pêk were.
3-Keya Mûwatallî, paytexta Hattûşayê jî teslîmî şêwirmend û katibê qesrê, Mîtannamûwa dike. (Mîtannamûwa ji navê xwe diyar e ku ev mirovê zana û bîrbir, bi eslê xwe Mîtannî ye. Ev jî bi me dide selimandin ku Hattî, Hîtîtî, Hûrrî, Mîtannî yek miletbûye û yekûna wan pêşiyên Kurdan bûne. Di xeleka li pêş, ez ê hinekî li ser vî ciwanmêrî tîr bibim)
Ramses ê 2’em, mîna Sfenkê Gîzeyê bi heybet û mîna marê teyar di çelpîna şer de bû.
Keya Mûwatallî jî xwedî ezmûna siyaseta Cimeta Pankûyê ya kone bû. Her wiha serfermandar Hattûşîlî yê mêrxas ku mîna xezeba bayê Yezdanê Bahozê, yezdan Teşûp û gurzê birûskê yê di destê wî de şewitîner, li pişta birayê xwe Mûwatallî bû.
Şerê Qadeşê
Qadeş, bajarekî li Geliyê Bekaayê ye û deriyê têketina kevana Zêrîn e.
Firewnê Misrê, Ramses ê 2’em, di sala xwe ya 5’emîn a desthilatdariyê de, bi çar gurdanan/tabûran ên ji bîst hezar leşker pêkdihat, ji welatê Nîlê derdikeve û berê xwe dide welatê jor, hêla welatê Hîtîta bi hişmet. Ev her çar gurdan ev in: Amon, Ra, Ptah û Set. Ev her çar gurdan ango tabûr, li gorî rêza navê xwe didin li pey hev û dimeşin. Ramses ê 2’em jî bi yekîneyên ewlehîyê yên taybet, ligel gurdana Amonê dimeşe.
Berî gurdana Amon xwe li çemê Orotesê (asî) bixîne, li derdora Rîbaha yê du heb revokeyên Hîtîtî yên di kirasê koçeran de tên, tev li yekîneyên Misrê dibin. Ev her du kes, casûsên Hîtîtan yên profesyonel in û agahiyên şaş didin Ramses ê 2’em. Dibêjin, artêşa Hîtîtan gelekî dûre, li derdora Halapayê/Helebê ye. Di vê navberê de gurdana Ra jî di tertîbatê meşê de ye. Ramses ê 2’em, ligel yekîneyên xwe yên taybet tê li bakûrrojavayê Qadeşê datînin û konên xwe vedigrin. Di vê heynê de, yekîneyên Ramses ê 2’em, du heb sîxwirên din ên Hîtîtî zeft dikin. Li wan îşkencê dikin da ku li xwe mukur werin ka artêşa Keya Mûwatallî li kuye û niha di çi tertîbatê de ye.
Xwînerên ezîz, werin em Ramses ê 2’em û artêşa wî li vê derê bihêlin û em herin li ba Keya Mûwatallî, ka bê ew çi dike… (didome)
