“Wekî ku yek ji nivîskarên yekem ên dîroka kurdî, Ebû Hanifa Dînawerî di pêşxistina nasname û çanda kurdî de rolek girîng lîst.”
Ebû Hanîfe Dînawerî zanyarek kurd e ku di sedsala 9’an de jiya û li ser mijarên wekî astronomy, botanîk, metallurgy, erdnîgarî, dîrok û kurdî xebitiye.
Ebû Hanîfe Dînawerî bi taybetî bi pirtûka el-nebat “pirtûka nebatan” tê zanîn. Ji ber vê xebata 8 berg, ew bi gelemperî wekî bavê botanîkê tê zanîn. Mihemed Hamidullah, Kitab al-Nebat gelek bergên belavkirî kom kir û weşand. Wekî rastiyekê, xebat ji hêla hin çavkaniyan ve wekî yek ji karên herî navdar ên botanîka îslamî tê zanîn.
Zanyarê alman Bruno Silberberg girîngiya xebatê diyar dike: Piştî 1000 salan ji Yewnanistanê Theophrastus B.Z.372-287 û Dioscorides di karên sedsala B.Z.1’an de kurtkirî ne; Lêbelê, pirtûka Ebû Hanîfe Dînawerî di sedsala duyemîn a zanistiya misilman de ne tenê diçe asta Yewnanistan, lê wan hê bêtir dihêle. Li vir divê bê gotin dema ku Dînawerî berhema xwe tesnîf kir pirtûka Dioscorides di wê demê de hîn nehatibû wergerandina erebî. Loma ev xebat xebateke orjînal a misilmanan e.
Profesorê Zanîngeha Harwardê. Mehrdad Îzadî dibêje: ‘Di nav zanyarên Kurd de yê herî tekûz hizra herî mezin e ku di nav civakên îslamî de derketiye holê’.
Berhemeke Dînawerî ya bi navê “Tefsiruü’l-Kur’an”, tefsîra Qur’anê jî heye ku heta roja me ya îro nehatiye.
Dînawerî yekem zanyar e ku li ser dîrok, etnolojî û eşîrên kurdan kar kiriye. Ji ber vê yekê jî wek Kurdologê yekem derbasî dîroka kurdan bûye. Wî lêkolînên xwe yên li ser kurdan di berhema xwe ya bi navê Ensab el-Ekrad, “Nijada Kurdan” bi kurdî berhev kir. Hebûna vê berhema ku heta roja me ya îro tu nusxeyek jê negihîştiye, bi vegotin û vegotinên nivîskarên ku gelek paştir jiyane hatine fêrkirin.
Di berhema Îbrahîim Bozkurt a bi navê “Eşîrên Kurdan” de hinek agahî li ser eşîra dimilî ji berhema Ensab el-Ekrad cih digirin. Berhema ku bi navê Ensab el-Ekrad (Bav û Kalên Kurdan), an jî bi kurdî “Jêderka Kurdan” an jî “Nijada Kurdan” tê naskirin, yekemîn berhema dîroka kurdî ye ku ji aliyê dîroknasê kurd Ebû Hanîfe Dînawerî ve hatiye nivîsandin. Ev berhema ku di sedsala 9’an de hatiye nivîsandin, mixabin heta roja me ya îro nehatiye.
Derbarê windabûna pirtûkê de teoriyên cuda hene. Hin kes dibêjin ku ji ber sedemên siyasî hatiye wêrankirin, hinên din jî dibêjin ku di şerên herêma Kurdistanê de winda bûye. Ji ber vê yekê, her çend derbarê naveroka xebatê de agahiyek teqez tune be jî, em dikarin bi riya hin beş û çavkaniyên din texmînan bikin.
Li gorî agahiyan di Ensab el-Ekrad de li ser kok, eşîr, kesayetên girîng û dîroka kurdan agahî hebûn. Bigumanî ev xebat li ser efsane, gotegot û kevneşopiyên devkî yên kurdan hatiye avakirin.
Kurdîtîbûna Dînawerî û bilêvkirina biwêj û peyvên kurdî di berhemê de nîşan dide ku girîngiyeke mezin li ser dîrok û nasnameya kurdî heye. Her wiha Ensab el-Ekrad ji ber ku yekemîn berhema dîroka neteweyî yaKurdan e pir girîng e.
Windakirina berhemê ji bo dîroka kurdan windahiyeke mezin e. Lê dîsa jî perçeyên mayî û çavkaniyên din ji bo lêkolîna çand û dîroka kurdan agahiyên hêja didin.
Dînawerî de her çend berhemên wî yên bi kurdî nîn in, lê Dînawerî yekem botanîst e ku di berhema xwe ya bi navê Kitab el-Nebat (Pirtûka Riwekan) de navên resen ên riwekên taybet ên erdnîgariya kurdî bi kurdî nivîsandiye.
Pirtûkên wî:
Kitab el-Nebat (“Pirtûka Riwekan”) – Ji bilî kevneşopiyên botanîkî yên erebî, lêkolîn û zanîna nebatan, di xebatê de agahiyên nebatên bi eslê xwe farisî û kurdî jî hene.
Kitâb al-Cebr ve’l-mukâbele (“Pirtûka Cebrê”)
Kitâb-ul-Kusûf (“Pirtûka Rojgirtina Rojê”)
Kîtab el-redd ela reşad el-Îsfexanî (“Rûpela Astronomiya Reşat El-Îsfahanî”)
Kitâb al-Hisâb (“Pirtûka Hesabê”)
Kitâb’ül-Bahsi fî Hisâb il-Hind (“Analîzkirina Arîtmetîka Hindî”)
Kitâb’ul-Cem ve’t-Tefrîk (“Pirtûka jimartinê”)
Kitâb’ul-Kıbla Ve’z-Zevâl (“Li ser ilmê fiqhê hatiye nivîsandin”)
Kitâb’ul-Envâ (“Pirtûka hewayê”)
Islâh’ul-Mantık (“Pêşvebirina Mantiqê”)
Ensab el-Ekrad (“Ziviyên Kurdan”) – Pirtûk behsa kok, dîrok û rabirdûya kurdan dike.
Ahbâr’üt-Tivâl (“Dîroka Giştî”)
Kitâb al-Kebîr (Di dîroka zanistê de “Pirtûka Mezin”)
Kitâb al-Fusâha (“Pirtûka Rêziman”)
Kitâb’ul-Buldân (“Pirtûka Erdnîgariyê”)
Kitâb aş-Şîr ve’ş-Şu’arâ (“Pirtûka Helbest û Helbestvan”).
Çavkanî: Ronesansa Rojhilata Navîn, Ozdemir Arslan, Weşanên Sinirsiz, 2024
