Parlamentoyê verênî yê Tirkîya 20ê çeleyê 1921î de qanûno bingeyî yo bi nameyê “Teşkîlat-i Esasîye” viraşt. Qanûno bingeyî yo bi 23 maddeyan demê xo de hem semedê kurdan hem zî neteweyanê bînan wayîrê girîngîye bî. Tayê maddeyan de hemwelatîya têduşte ameyêne formulekerdene.
Qanûno bingeyî yê 1921î hema zî mîyanê rayaumûmîya Tirkîya û Kurdistanî de yeno nîqaşkerdene. Tayê huqûqnasî seba şaran nê qanûnê bingeyî pêşnîyaz kenê. Goreyê fikrê huqûqnasan no qanûn xeylê demokratîk û şamîlbîyayox o. Qanûnê bingeyî yê 1921î de çarçewa persa kurde de 3 maddeyî bale anjenê.
Dîyarkerdişê çarenuştişî
Maddeya 1. de konsepto “dîyarkerdişê çarenuştişê xo” ca gêno. Rixmo ke madde zêde zelal nêbîye, seba şaranê ke Tirkîya û Kurdistan de ciwîyayêne muhîm bîye. Ewro nasnameyê cîyayî yê Anatolîya wazenê wayîrê heqê dîyarkerdişê çarenuştişê xo bibê. Beno ke demê ameyoxî de na madde semedê kerdoxanê qanûnê bingeyî yê neweyî referans biba.
Dewleta Tirkîya
Maddeya 3. de pênaskerdişê nameyê dewlete balkêş bî. Konsepto “dewleta Tirkîya” amebî şuxilnayene. Goreyê huqûqnasan qanûnê bingeyî pêro şarî temsîl kerdêne. Têna xizmetê tirkan nêkerdêne. Nê semedî ra huqûqnasî ey sey qanûnê bingeyî yê şamîlbîyayoxî pênas kenê.
Muxtarîyet
Maddeya 12. de çekuya “muxtarîyet” bala merdimî anjena. Parlamentoyî raştîye zanayêne. Yanî zanayêne ke Tirkîya û Kurdistan de etnos û kulturê cîyayî ciwîyenê. Têna tirkî çin ê. Ferzkerdişê serdestîya yew netewe eşkayêne Anatolîya lete bikero. Aqilo ke qanûn kerdêne, wayîrê hişmendîya cuya hempare bî. Nê semedî ra waştêne ke cuya hempare (kohabîtasyon) awan bikero. Tayê cigêrayoxî fikrîyenê ke Rûsyaya Sovyete parlamentoyê Tirkîya ser o tesîr kerd. Çike bolşevîkan zî cade Şorişê Teşrîna Verêne yê 1917î ra dima seba neteweyan heqê dîyarkerdişê çarenuştişê xo da. Tayê zî fikrîyenê ke Prensîpê Wîlsonî tesîrdar bîyî. Serekê Amerîka Woodrow Wîlsonî 8ê çeleyê 1918î de parlamento de qisey kerd û 14 prensîpî ardî ziwan. Prensîpê 12. de babeta otonomî formule bena. Birastî Amerîka waştêne ke Şerê Dinya yê Yewinî ra dima zaf welatan de otonomî bêro ronayene.
Anqara û Moskova
Çi heyf ke qanûno bingeyî yê 1921î nêkewt vîyartbarîye. Goreyê tayê cigêrayoxan no qanûn birastî seba îdareyê Moskova ame amadekerdene. Çike mabênê Mustafa Kemal û Budyonniyî de gulana 1919î de qezaya Havza ya Samsunî de pêvînayîşêk qewimîya. Uca de mîyanê wird terefan de peymanêke îmze bîye.
Mustafa Kemalî wad kerd ke îdareyê ey do derbasê pergalê sosyalîstî bibo. Îdareyo tirk hewcedarê çekan û peranê Rûsyaya Sovyete bî. Coka fikrîyeno ke Mustafa Kemalî wadê sosyalîzmî da. Qanûno bingeyî zî bi nê armancî nusîyabî.
