Hurrî û mîtannîyî sey arketîpê kurdan yenê hesibnayene. No sîvîlîzasyono ke Îsayî ra ver mabênê serranê 5000-1250an de qewimîya, hetê ziwan, kultur û bawerîye ra bala cigêrayoxan anjeno
Tarîxê kurdan bêşik xeylê xorî yo. Têna peydabîyayîşê çekuya kurd yan Kurdistanî reyde sînordar nîyo. Demê vîyarteyî de xeylêk elementê proto-kurdî ciwîyayî. Yeno texmînkerdene ke hurrîyî yan mîtannîyî zî elementanê kanan ê kurdan ra yew ê. Ma na meqaleya xo de derheqê tarîxê hurrî-mîtannîyan de tayê zanayîşanê rûkîyan bidê.
Goreyê cigêrayîşan welatê hurrîyan Anatolîyaya Mîyanêne ra heta Kafkasya, Hemedan û Deryayê Xezerî derg beno. Hurrîyî Îsayî ra ver (ÎV) mabênê serranê 5000-3000an de dewrê kerra de xecelîyayî. Nê semedî ra înan ra xeylê eserê kerra mendî. Ma vajê Meletî de Arslantepe de netîceya kinitişan de tayê hacetê ke kerrayan ra virazîyabî ameyî dîyene. Hurrîyî mîyanê serranê 3000-2000an de derbasê dewrê madenî bîyî. No dem eynî wextî de derbasê cuya cabîyaye bîyî. Cuya cabîyaye baxusus herêma Haburî de dest pêkerdbî. Hurrîyan hetêk ra citkarîye û heywankarî kerdêne, hetekê bînî ra madenî gurenayêne. Sifir û qela ra bronz vetêne. Bronz xeylêk awanîyanê mîmarîyan de şuxilîyêne. Mîsal tayê peykerî û lewhayî bronz ra ameyî viraştene.
Ronîyayîşê dewleta hurrîyan
Mabênê serranê 3000-2000an de bêguman hetê ekonomî ra “pêserî” ameye ware. Heman wextî de “wayîrîya taybete” qewimîyaye. Na rewşe vernîya dewletebîyayîşî akerde. Xora no dem tayê şaristanan de qiralîye estbî. Mîsal Kumarbî qiralê Urkîşî/Urkîsî (Urkiš) bî. Oncîna Atalşenî bajarê Navarî de qiralîye ramitêne. Bi nê hawayî ÎV. 2000an de herêma Haburî de dewletêka hurrîyan ronîyaye. Paytextê dewlete Urkîş bî. Qiral Atalşen û Tîşatal îdarekarê verênî yê na dewlete bîyî. Demê Qiral Tîşatalî ra tayê destkewteyî estê. Ma vajê Parîs de Muzeya Louvre de lewhayêka bronze xeylê balkêş a. Na lewha mabênê di pencuranê şêrî de manena. Cigêrayoxe Nursel Aslanturke nusena ke Qiral Tîşatal na lewha de behs keno ke o seba Homa Nergalî îbadetgeh awan keno û xo sey “Urkeš ednan” yanî sey “qiralê Urkešî” vîneno. Na lewha belgeyo verên o ke bi ziwanê hurrîyan amebî nuştene ya.
Hurrîyî û hîtîtî
Key ke hurrîyan serdestîya xo awan kerdêne, şarêko bîn amebî Anatolîya. Hîtîtan Kafkasya ra bar kerd û ameyî Anatolîya. Tîya de pê hattîyan kewtî têmîyan. Hîtîtan ÎV. serra 1650î de dewleta xo ronaye. Bêşik mabênê înan bi hurrîyan de têkoşînê hîrabîyayîşî estbî. Nê têkoşînî dewleta hurrîyan xeylê qels kerde. Netîce de ÎV. 1559 de dewleta hurrîyan bi destê hîtîtan ameye letekerdene.
Ronîyayîşê dewleta mîtannîyan
Dima ra hurrîyan newe ra dest pê têkoşînî kerd. ÎV. serra 1550î de binê nameyê “mîtannî (maîtanî)” de dewleta bîne ameye awankerdene. Tayê cigêrayoxî nusenê ke ronayoxê mîtannîyan “Barattarna/Parattarna” yo, tayê zî îdîa kenê ke Şuttarnayo I. yo. Ma vajê tarîxnas Etem Xemgîn vano ke hurrîyan serkêşîya Barattarnayî reyde dewleta xo ya dideyine ronaye. Cigêrayoxe Nursel Aslanturke zî îdîa kena ke Şuttarnayê (Šuttarna) I. dewleta mîtannîyan awan kerde. Goreyê zanayîşî yo ke hetê Aslanturke ra dîyeno, Alalah de (Girikê Aççana) serê lewhayêke de morê Kîrta û lajê ci Şuttarnayê I. estê. Ganî merdim xo vîr ra nêkero ke Barattarna zî lajê Kîrta yo.
Mîtannîyî û asurî
Paytêxtê dewleta mîtannîyan “Wasukanî/Waššukanni” bî. Na dewlete de bêguman tesîrê elementanê îndo-aryan estbî. Mîtannîyan zafane ziwanê hurrîyan şuxilnayêne. Tayê qiralanê mîtannîyan xo sey “beg yan qiralê hurrîyan” hesibnayêne. Mîsal qiral Tuşratta/Tušratta wina bî. Hemverê estbîyayîşê mîtannîyan di gefî estbî: Hîtîtî û asurî. Hetêk ra hîtîtan erdê mîtannîyan ser o polîtîkaya hîrabîyayoxe caardêne; hetekê bînî ra asuran ê ke binê serdestîya mîtannîyan de ciwîyêne, têkoşînê xoserîye dayêne. Bi nê hawayî asurî ÎV. serra 1340î de resayî azadîya xo. Dima ra dewleta asuran xurtêr bîye. Serra 1330î de qiralê asuran Asur-uballîtê I. dewleta mîtannîyan girêdaye xo. Badê cû mabênê di dewletan de têkoşînê serdestîye dewam kerd. Serra 1270î de qiralê asuran Salamanassarê I. reyna hêrişê vera erdê mîtannîyan kerd û dewleta înan rijnaye. Labelê demê kilmî tepîya şarê mîtannî dest pê xoverdayîşî kerd û reyna dewletêka qije awan kerde. Na dewlete têna 20 serrî payan ser o mende û ÎV. serra 1250î de bi destê Salamanassarê I. rijîyaye.
Dewleta Mîlîda ya hurrîyan
Tarîxnas Etem Xemgîn kitabê xo de dîyar keno ke hurrîyan yew zî Meletîye de dewletêke ronabî. Nameyê Meletîye ÎV. serranê 1900an de belgeyanê nuştekîyan de sey “Mîlîda” derbas beno. Serra 1112î de qiralê asuran Tîglatplassarê I. Mîlîda îşxal kerde. O wext Mîlîda de hurrîyî ciwîyêne. Mîlîdayî bac dayêne dewleta asuran. Mergê Tîglatplassarê I. ra dima asuran Mîlîda de reyna serdestîya xo bi demdemî vîndî kerde. La na rewşe zêde dewam nêkerd. Qiralê asuran Asurbanîpalê II. ÎV. serra 882î de Mîlîda girewte û girêdaye dewleta xo. Esasî şarê Mîlîdayî nêwaştêne binê serdestîya asuran de biciwîyo. Bi nê hawayî 3 serrî tepîya yanî ÎV. serra 879î de hurrîyan xo ver da û xoserîya xo îlan kerde. Naye ra dima dişmenê Mîlîdayî zêdîyayî. Hetêk ra asuran ge-ge hêrişî serûber kerdêne, hetekê bînî ra urartuyan waştêne serdestîya xo hîra bikerê. Mîsal Dêrsim û Mazgêrtî ser o mabênê hurrîyan û urartuyan de tayê yabiryayîşî qewimîyabî. Tewr peynî ÎV. serra 758î de dewleta Mîlîda ya hurrîyan bi destê urartuyan ameye rijnayene.
Seramîkê hurrîyan
Wextê hurrîyan de huner û kultur xeylê aver şîbî. Bitaybetî wareyê viraştişê seramîkan de hunero balkêş estbî. Mîyanê hurrî, gutî, elam û kasîtan de eynî teknîkê viraştiş û boyaxkerdişê seramîkan estbî. Gama ke hurrîyan seramîkî boyax kerdêne, girîngîye nêdayêne rengê sîyayî. Înan zafane rengê akerdeyî şuxilnayî. Nê konteksî de seramîkê verênî yê ke hetê Xîrbet û Kerkukî de ameyî dîyene, bi hawayêkê akerdeyî ramojnenê ke hurrîyî wareyê renginkerdişê seramîkan de aver şîyî. Badê cû seramîkê renginî yê hurrîyan koyanê Zagrosî ra heta Nuzî, Kerkuk, Nînova, Tell Halaf, Alalah û Antakya vila bîyî.
Ziwanê hurrîyan
Ziwanê hurrîyan zî xeylê bala cigêrayoxan anjeno. Yeno texmînkerdene ke hurrîyan nuşteyê mixî yê akadan girewto, raver berdo û açarnayo ziwanê xo. Nursel Aslanturke nusena ke ziwanê hurrîyan pê “suffîksan” ameyêne viraştene û çekuyan de “prefîksî” çinbî. Aslanturke vana ke hurrîyan ziwanê xo sey “hurwohe, hurrohe” pênas kerdêne. Ziwanê hurrîyan ra çend belgeyê muhîmî estê. Yewin, tayê leteyê destana Gilgamişî Hattuşaş de bi “hurrkî” nusîyabî. Dideyin, lewhaya Qiral Tîşatalî ya. Xora ma cor de nuştbî ke na lewha de derheqê îbadetgehêkî de zanayîş dîyeno. Hîrêyin, qiralê mîtannîyan Tuşrattayî ÎV. seserra XV. de fîravunê Misirî Amenofîsê III. rê mektubêke şirawitbî. Na mektuba ke 494 rêzan ra virazîyaye zî bi hurrkî amebî nuştene. Mektube bi destê kêneka Qiral Tuşrattayî Taduhepa resaye Amenofîsê III. Mektuba Tuşrattayî serra 1877î de Tel El Amarna de ameye dîyene. Nika Muzeya Berlîn de pawîyena.
Hurrîyan de bawerîye
Îtîqatê hurrîyan zî bala wendoxan anjeno. Înan de “panteon” estbî. Yanî yew homa nê, xeylêk homayî estbî. Serê homayan de Kumarbî estbî. Seke cor de ame nuştene Kurmarbî hem homa hem zî qiral bî. Cayê Kumarbî mandêne cayê Zeusî. Çike Zeus zî panteonê yewnanan de pîyê pêro homayan bî. Xerza Kumarbî, homa Tesup/Teşup û Xebate/Hepate zî estbî. Tesup homayê tefûdumanî û Xebate homaya rojî bîye. Xebate eynî wextî de cinîya Tesupî bîye. Hîtîtan zî homa Tesup û Xebate ra bawer kerdêne. Tarîxnas Etem Xemgîn nuseno ke paytextê hîtîtan Hattuşaş de tayê zinaran ser o têkilîya mabênê Tesup û Xebate yena teswîrkerdene. Hurrîyan de yew zî homa Îştar estbî. Înan bawer kerdêne ke no homa merdimê nêweşî eşkeno weş bikero. Bawerîya Îştarî asuran de zî estbî. Hurrîyan de homayo bîn o balkêş Nergal bî. Bêguman bawerîya Homa Nergalî têna hurrîyan de çinbî. Mîsal sumeran de sey “Lagalmeslam”, romayijan de “Mantus” ameyêne zanayene. No homa umûmî sey “homayê dinyaya binê erdî” derbas bîyêne. Tayê çimeyan de vîyareno ke hurrîyan zervanîzm/zurvanîzmî rê zî bawer kerdêne. Na çarçewa de cigêrayoxe Mary Boyce nusena ke wextê hurrîyan de homayêkê bi nameyê “Zarwa” estbî. Yeno zanayene ke Zarwa/Zervan/Zurvan pîyê Ohrmazd/Hormazd û Ehrîman/Ahrîmanî bî. Bi nê hawayî ristimê zerdeştîye deyaxê bawerîya Zarwayî beno.
