Hunerê performansî de seba ke xebatêke bêra viraştiş, cayêkê dîyarkerde de û wextêkê de hunermendêk/e yan zî grûbêke çalakî kena. Hunerê performansî de hunermend/e, konsepto ke verê cû dîyar kerdo/a hemverê cematî de nawnayîş keno/a. Hunermend/e eşkeno/a kerdoxê nawnayîşî, mîyanê temaşekerdoxan ra bellî bikero/bikera yan zî bi xo bibo/biba. Her ca, her wext performans eşkeno bêro kerdiş. Seba ke hunerê performansî bêro kerdiş, 4 elemanê bingeyî gerek kenê û nê elemanî wina yê: Wext, ca, bedenê hunermendan û temaşekerdoxan dir têkilîyê hunermendan.
Hunerê performansî, serra 1960î de hetê hunermendanê Allan Kaprowî, Vîto Acconcî, Herman Nîtschî û Joseph Beuysî ra reya ewile termê ‘Happening’ dir ameyo naskerdiş. Teorîkarê kulturî yê rojawanî, çalakîyanê hunerê perform[1]ansî resnenê seserra 20ine. Nê teorîkarî nimûneyê Dada danê. Dadayo ke adetê hunerî de çalakîyê ci nêbiyayîşê nîzamî rê bîyê çimeyêk, sey performans zî cayê xo gêno. Hunerê performansî de stîlê Body Art û Fluxusî zî ca gênê. Nawnayîşê ‘heykelê ganeyî’ ke însanî sey heykelan poz danê zî parçeyêkê performansî yo. Eynî wextî de hunerê performansî de; tîyatro, muzîk û elemanê hunerî yê dîyayîşkî zî ca gênê.
Hunerê performansî yo ke serra 1960î ra heta nika dewam keno de xeylê nawnayîşî ameyê pêşkêşkerdiş. Nê nawnayîşan ra ke tewr zêde hema zî serê komelî de tesîr kerdo, performansê Marîna Abramovîce yo. Hunermenda performansî Marîna ke serra 1979î de hema rindî nêameyêne şinasnayîş, nawnayîşêkê bi nameyê ‘Rhythm 0’î pêşkêşê temaşekerdoxan kerd.
Marîna, performansê xo de serê masayêke de hacetê sey; vile, keko çîkolatayin, zincîre, kardî, çeke, gule û nêzdîyê 72 hacetî dabî ro û a masa weçînayîşê temaşekerdoxan rê verdabî. Yanî Marîna waşt ke weçînayîşê baş û xirabî û nêzdîbîyayîşê bêsînorî hetê temaşekerdoxan ra test bikera. Marîna pêro performansê xo de, do sey objeyêka bêgane bivindertêne. Amancê aye yo bîn zî sey eserêkê hunerî yê cuye bido qebulkerdiş bî. Labelê aye nêzanayêne performanso ke 6 saetî dewam bikero, do seba aye wina wehşetin bo.
Marîna wexto ke performansê xo destpê kena, temaşekerdoxî hemverê aye de xeylêk nazik û meqsedêkê başî de nêzdî benê. Hîn kesî vila ke serê masa de ya danê ci, hînî kek danê ci û hînî zî porê aye mîşt kenê û destê aye gênê. Ancax çiqas wext şino û saetî derbaz benê, rewşe vurîyena. Ewilî temaşekerdoxêkê lapatêke şenik dano piro. Cemato ke ferq keno Marîna reaksîyon nêmojnena ra, na rey lapatêka tewr wuşke dano piro. Temaşekerdoxî helbet tena nê çîyan dir sînordar nêmanenê.
Çeka ke serê masa de ya, temaşekerdoxêke a çeke dana destê Marîna û ver bi milê aye de bi ca kena. Hîn kesî zî bi qeleme mil û natike aye de nuşteyan nusenê. Dimayê nê çîyan temaşekerdoxî dest pê tacîzê cinsî kenê. Hîn kesî memikan û qorrikê aye dest kenê, hîn kesî zî aye maçî kenê û tu kenê ci û tewr peyîn zî temaşekerdoxî cilanê aye bi meqesî tira kenê û aye rutûrepal verdenê. Bi nê zî nêvindenê û mîyanê sixletî de kesêkê/e pîzeyê aye dana/dano kardî ver û yê bînî zî ey/aye ra cesaret gênê û danê kardîyan ver. Milê aye yo ke bi kardîyan amebî xêzkerdiş û gonî rijyayêne, hîn kesî zî a gonî misnenê.
Sewbîna Marîna sey mankena bêgane sehne de kirişnayêne. Marîna ke xeylêk rey ameye tacîzkerdiş, camêrdêkê zî wazeno ke Marîna serê masa de bivezelno û tecawuzê aye bikero. Bi destûrnêdayîşê çend kesan dir no yeno astengkerdiş. Cemat na rey zî fotografê aye yê zitî anceno û dima ra keno destê aye. Bedenê aye reaksîyon nêmojnayêne ra, ruh û hîsê aye nê çîyan rê dayax nêkerdêne û êdî hesiran varnayêne labelê xemê cematî de nêbî û aye sey obje dîyêne.
Her çiqas xeylê temaşekerdoxî sey wehşîyan têgêrayêne zî mîyanê înan de grubêke nê kerdişanê cematî ra bêzar bîbî. Ancax înan cesaret nêkerd ke mudaxele bikerê. Tena cinîyêke mîyanê cematî ra vejîna û hesiranê Marîna pak kena û aye kena verika xo…
Dimayê nê, a grûba ke nê kerdişan ra bêzar bîbî kenê binê çemberî û cilanê aye newe ra danê pera, milê aye yo ke gonî bîbî, pak kenê û serê xêzan padanê. Bedenê aye yo ke ca bi ca dîyabî verê kerdişan zî band danê ser û aye rê cixareyêke îkram kenê. Dimayê 6 saetî performans peynî beno û Marîna reyna hereket kena la cemat sey çîyêkê dehşetî dir rî bi rî mendo rameno. A kesa ke hende saetî ci rê îşkenceyî kerdî, seba ke reyna sey şexsêke bîye gane, înan kerdbî mîyanê dehşetî.
No performanso ke hetê Marîna ra ame pêşkêşkerdiş, aye bi pasîfbîyayîşî xo dir waşt ke têkilîyê temaşekerdoxan û hunermende de mîqyas bikera û Marîna nê performansî de destûr dabî cematî ke çiqas eşkenê serê aye de kay bikerê. Labelê vîna ke sînorê xirabî çin o. Eke cemat xo hêzdar bivîno û to zeyîf bivîno eşkeno ke her tewir zirar bido. Senî ke peynîya başî çin a, eynî wextî de peynîya xirabî zî çin a.
