Newroze rojêka roşnayî, newerabîyayîş, serewedaritiş û xobîyayîşî ya! Aşmêka bimbareke ya Newroze. Xoza bi na aşme bena gandar, herre bi bezreyî reyde bena yew û êdî êdî zerrîya xo ra zîl dana teber. Tijî rîyê xo mojnena, teyr û turî agêrenê welatê xo. Pêro gandarî rojêka newe îlan kenê bi ameyîşê 21ê Adare. Newroza ke bi mîlyonan însanan ana têhet, fetilêkê newî pêro dinya rê dana destpêkerdiş. Ê mil bi mil aştî qîrenê, keyf û seyran kenê.
Bi hezaran serrî yo ke şarê Rojhelatê Mîyanênî 21ê Adare de roşanê Newroze pîroz kenê. La ma do xususî serê tarîxê Newroza kurdan de vinderê. Newroze senî kewta cuya ma û senî heta na roje ameya? Helbet ma pêrûne tay bo zî semedê na roja pîroze, cigêrayîş kerdo û yan ma pîlanê xo ra şinawito, yan zî ma bixo çimeyan ra ewnîyayê û zanayîş ci ra girewto. Ez zî wazena ke nê nuşteyê xo de, bi cigêrayîşê hîn çimeyan qalê tarîxê Newroze bikera.
Newroze hetê xeylê welatan ra sey roşanêkê kulturî yena bimbarekkerdiş. La semedê şarê kurdî roşanêkê kulturî ra wetayêr, wayîrê manayêka polîtîk a. Her çiqas hîn welatan de sey “destpêkerdişê wisarî” û “newebîyayîşê xoza” bibo zî, kurdan de hem nê çî û hem zî bi “serewedaritişê hemverê zaliman” yena zanayîş. Xora merdim wexto ke ewnîyeno destana Newroze ra, nê çî bi hawayêkê zelalî vîneno û hezar serrî verê ra heta nika zî semedê şarê kurdî çîyêk zêde anêvurîyayo.
Ma tewr verên biewnê destana Kawayê Asinkarî ke 2 hezar û 500 serre verî ameyo neqlkerdiş. Na destane çimeyan de wina ca girewto:
Şahê asûran Dehaq zalimêko zaf xedar beno. Şewêke dejê mil û qirîka xo ra aya beno. Ewnîyeno ke serê milê ey ê raşt û çepî de di birînî virazîyayî. Dejî ver venga doktoranê xo dano û semedê xo derman wazeno. La doktorê Dehaqî ey rê dermanêkî nêvînenê. Dimayê nê fermanêkî vejeno û çi doktorê asûrî yê pisporî est ê, dawetê qesra xo keno. Xeylê doktorê pisporî yê ê wextî yenê qesre la tu kes zî ci rê nêeşkeno dermanêk bivîno. Demêk wina derbaz beno û dejê Dehaqî her ke şino zêdeyêr beno. Rojêke falbazêk ci ra vano “kulê to şibyenê maran, eke ti her roje mezgê di ciwanan bisewênê ci ra, do birîna to baş biba.” Dehaq zî serê nê vatişî de ferman dano leşkeranê xo. Leşkerê ci her roje di ciwanan kişenê û mezgê ciwanan Dehaqî rê anê û o zî sewêneno birînanê xo ra. Demêko derg wina dewam keno la êdî şarê Nînova na rewşe ra bêzar beno. Kawayo Asinkar zî Nînova de ciwîyeno û asinkarêko kurd o. O zî na hedîse ra bêzar o. Kawayo Asinkar embazanê xo hemverê Dehaqî de rêxistin keno. Vera mezgê ciwanan êdî mezgê heywanan şiraweno û ciwanê ke semedê kiştişî dîyar bîyê, şiraweno koyan. Rojêke leşkerê Dehaqî yenê verê Kawayê Asinkarî û vanê, “dora tutanê to ya”. Kawayo Asinkar leşkeran ra vano ke “şima şêrê, ez o lajanê xo bîyara û bi destê xo qurbanê şahê xo bikera.” Dimayê ke leşkerî şinê, Kawa venga ciwanan û lajanê xo keno û înan rê qalê planê xo keno. Kawa 20ê adare şewa ke 21ê adare girê dana, lajê xo beno qesre û bi çakûçê xo vera ke bido sereyê lajê xo ro, dano yê Dehaqî ro û Dehaqî uca kişeno. Dima ra qesre de adir fîneno ta û nê ser de ciwanê ke serê koyî de bîyî yenê qesre, hêriş kenê. Ciwanî, qesra Dehaqî îşxal kenê û şarê xo zulmê Dehaqî ra xelisnenê û azad kenê. Kawayo Asinkar û artêşa ci şinê serê koyan adir fînenê ta û serkewtişê xo pîroz kenê. Semedê şarê Mezopotamya rojêka newe dest pêkena û a roje ra nata, şaro kurd na roje sey hem roja serewedaritişî û hem zî roja newe pîroz keno.
Seke aseno hezar serran ra nata semedê kurdan zêde çîyêk nêvurîyayo. Hema zî çar parçeyê Kurdistanî de kurdî hemverê Dehaqan de mîyanê têkoşîn û şerî de yê. Taybetî Tirkîya de dimayê îlankerdişê komare de xeylê serewedaritişî bîyî û nê serewedaritişî heta ewro zî dewam kenê. 40 serranê peyênan de nê serewedaritişan bi pîrozkerdişê Newrozan hîna zêde veng da û rengê xo dîyar kerd. Newroze bîya raşteyê xoverdayîş û serewedaritişî. Ge-ge hîn hetî rexneyê sey “çira Newroze kenê polîtîk, no roşanêko kulturî yo” bikerê zî, merdim nêeşkeno hişmendîya rêxistinî ra dûr bifîno. Çike dewlete bixo Newroze açarnaye rewşa polîtîke. Şarî ke serranê 90an de waştêne tenê na roja xo atmosferê roşanî de pîroz bikero, dewlete hêriş berdêne şarî ser û qetlîyam pê ardêne. Newroza serra 1992yî ya Cizîr, Şirnex û Nisêbînî hema zî sey na roje vîrê ma de ca gêna. Dewlete raşteraşt şarî ser de gule rijnayêne û bi îşkenceyî destbend kerdêne. Bi hezaran kesî roşanê Newroze de yan bîyî birîndar, yan ameyî kiştiş û yan zî ameyî vînîkerdiş. Bêşik do 21ê Adare de Newroze de her tim ruhê serewedaritişî bêro vîrê ma û ma do kîşta “roşanê kulturî” de hişmendîya serewedaritişî zî bar bikerê.
Helbet bi nê ruhê serewedaritişî û têkoşînî reyde, merdim eşkeno hetê kulturî yê Newroze ser o zî cigêrayîş bikero. Cuya şarê ma yê elewîyî ke hetê kultur û îtîqatî de wayîrê xeylê bingeyêkê dewlemend û kûrî yo de merdim ewro eşkeno raştê rêça hezar serranê kurdan bêro. Elewitî de zî sey êzidîtî, motîfê kurdewarî est ê û pêro şarê kurdî rê rayîrêkê roşnî neqş kenê. Newroze cimetê elewî de bi hawayêkê roşanî yena bimbarekkerdiş. Bi amadekarîya serra newe, pakbîyayîş û bereketî yena pêşwazîkerdiş. Goreyê çimeyanê ke Dersimnews.com ci ra neql keno, şarê ma yê Dêrsimî û elewîyê ke bajaranê bînan de ciwîyenê 21ê Adare de roşanê Hewtemalî pîroz kenê. Manaya na roje ganebîyayîşê xoza û newe ra bîyayîş o. Her herême de tay vurnayîşî bibê zî 3 beşê ci est ê.
Hewtemalo qic mabênê 22yê sibate û 7ê adare de yo û goreyê bawerî o wext erdî rê kile kewena û germbîyayîşê hewayî yo.
Hewtemalo mîyanên mabênê 8-21ê adare de yo û o wext zî awe rê kile kewena, awî benê germin û qeşayî helênê.
Hewtemalo hîrêyin mabênê 22yê adare û 4ê nîsane de yo. O wext zî herre rê kile kewena, herre bena germin û xoza bena gane. Şitilan vilan akenê, zergûnayî virazîyena.
