Seserra XX. de şexsîyetanê kurdan ê girîngan ra yew bêguman Şêx Seîd bî. Şêx serra 1865î de Palu de maya xo ra bî. Nameyê pîyê ci Şêx Mahmut Fevzî bî. Nameyê maya ci Gule Xanime bî. Kalikê Şêx Seîdî Şêx Alî Septî endamê baskê Xalidîye yê terîqetê Neqşîbendî bî. Goreyê tayê çimeyan Şêx Alî Septî eynî wext de halîfeyê Mewlana Xalidê Kurdî bî. Yeno nuştene ke nameyê xo yo peyên “Septî” bi destê Mewlana Xalidê Kurdî dîya ci. Tayê çimeyanê bînan de yeno nîşan dayene ke “Septî” Amed de nameyê dewêke bî. Şêx Alî Septî peynîya seserra XVIII. de dewa Septî ra barkerdbî Palu.
Nameyê Şêx Seîdî vila bî
Pîyê Şêx Seîdî Şêx Mahmut Fevzîyî bado Palu ra bar kerdo û şîyo Erzirom. Hinis de ca bîyo. Key ke Şerê Dinya yê Yewinî dest pêkerd, Erzirom bi destê artêşa rûse ame îşxalkerdene. Nê semedî ra keyeyê Şêx Seîdî ame Pîran. Şerî ra dima oncîna apey şî Hinis. Nê serran nameyê Şêx Seîdî xeylê vila bîbî. Ey Palu û Hinis de medreseyî akerdî, seydayîye kerde. Mabênê şarê herême de key ke persgirî qewimîyayêne, ey ra ameyêne perskerdene.
Rêxistina Azadî
Peynîya Şerê Dinya yê Yewinî de dewleta Osmanî ameye letekerdene. Neteweyanê ke binê serdestîya dewlete de ciwîyayêne waşt çarenuştişê xo dîyar bikerê. Nê konteksî de kurdan zî seba xoserîye tayê gamî estî. Gama girse serra 1918î de ameye eştene. Cemîyetê Tealîyê Kurdistanî (CTK) ronîya. Mabênê cemîyetî bi hukmatê Stenbolî de pêvînayîşî qewimîyayî. Netîceya pêvînayîşan de hukmatê tirkî “otonomîyê Kurdistanî” şinasnabî. Labelê key ke serra 1919î de Anatolîya de bi serkêşîya Mustafa Kemalî tevgera newe dest pêkerd, çarenuştişê kurdan avurîya. CTKyî waşt hukmatê Anqara rê otonomî bido qebulkerdene. Îdareyê Mustafa Kemalî qetî otonomî qebul nêkerd. Nê semedî ra Qoçkirî de xoverdayîşo çekdar ame serûberkerdene. Îdareyê tirkî no serebût bi xezarî pelçiqna. “Tetavulê” seserre o wext dest pêkerd. Hetêk ra CTKyî têkoşîn kerdêne, hetekê bînî ra kurdî rêxistinanê bînan ser o fikrîyayêne. Na çarçewa de nameyê Xalit Begê Cibrî xeylê balkêş o. Ey birastî waştêne Kurdistan de rêxistinêke awan bikero. Bi nê hawayî Dêrsim, Gimgim û şaristananê bînanê Kurdistanî de tayê pêvînayîşî kerdî. Peynîya pêvînayîşan de hetkarîya girde girewte. Goreyê tornê Xalit Begê Cibrî Tahsîn Severî aşmanê peyênanê serra 1920î de bi destê 24 ofîseranê kurdan “rêxistina Azadî” ronîyaye. Tayê çimeyanê bînan de yeno nuştene ke rêxistine 8ê sibata 1921î de ronîyaye. Goreyê tarîxnas Martîn von Bruînessenî Azadî serra 1923î de ronîya. Yanî na babete xeylê binîqaş a. Bruînessen nuseno ke merkezê Azadî Erzirom bî. Çike bajar o wext zaf avzel bî. Dewletanê sey Rûsyaya Sovyete, Brîtanya uca de konsolosxaneyî akerdbî. Endamanê rêxistine waştêne ke bi nê dewletan têkilîyan virazê.
Xalit Begê Cibrî û Yusuf Beg
Armancê Azadî yo sereke xoserîya Kurdistanî bî. Rêxistine de 3 şexsîyetan bale antêne: Xalit Begê Cibrî, Yusuf Zîya Beg û Şêx Seîd. Goreyê xeylê çimeyan Xalit Begê Cibrî serekê Azadî bî. La seba rêxistinkerdişî bitaybetî Yusuf Zîya Begî înîsîyatîf girewtbî. Çike Yusuf Zîya Beg parlamenter bî û asanêr têgêrayêne. Ronîyayîşê rêxistine ra dima tayê dînamîkan reyde têkilîyî ameyî viraştene. Mîsal bi Sîmko Axa û Şêx Mehmûdê Berzincî têkilîyî qewimîyayî. Oncîna konsolosê Erziromî yê Rûsyaya Sovyete Pavlovskîy rê protokolêkê bi 10 maddeyan dîya. Azadî nê protokolî de hetkarîye waşte. La çi heyf ke îdareyê Moskova eleqedar nêbî. Seba bolşevîkan îdareyê Mustafa Kemalî her tim girîngêr û “feydedarêr” bî.
Şêx Seîd kongre de yo
Hamnan 1924 de kongreya yewine ya Azadî ameye kerdene. Şêx Seîdî zî na kongre de cayê xo girewtbî. Bêguman şêx mîyanê şarê Kurdistanî de wayîrê cayêkê muhîmî bî. Ey seba azadîya welatî eşkayêne şarî amade bikero. Mabênê Şêx Seîdî bi Xalit Begê Cibrî de zî merdimîye estbî. Cinîya şêxî waya Xalit Begî bîye. Xora Xalit Beg lajê xalika Şêx Seîdî bî.
Şêxî serekîye girewte xo dest
Êlula 1924î de xoverdayîşê Beytuşşebbabî (Elkî) qewimîya. Birayê Yusuf Zîya Begî mulazim Alî Rizayî serkêşîya xoverdayîşî kerdbî. Yeno fikrîyayene ke no xoverdayîş bi destê Azadî ame serûberkerdene. Îdareyê Anqara xoverdayîşî ra tepîya vera rêxistina Azadî tedaya xo zêdînaye. Verî Yusuf Zîya Beg, dima Xalit Begê Cibrî ameyî pêgirewtene. Bi nê hawayî îdareyê Mustafa Kemalî waşt ke rêxistine bêrayber verdo. Înan ra dima zerreyê rêxistine de mesuldarîya Şêx Sêîdî zêdîyaye. Şêx mecbur mend û serekîya Azadî girewte xo dest.
Pîran de pêkewtiş
Îdareyê rêxistina Azadî plan kerdêne ke wusar 1925 de vera dewleta tirke xo ver bido. Şêx Seîd 27ê kanûna 1924î de pê merdimanê xo Hinis ra vejîya. Tahsîn Sever nuseno ke şêxî nêwaştêne bi destê hukmatê tirkî bêro tepiştene. Nê semedî ra Hinis xeternak bî. Şêxî birastî hem xo pawitêne hem zî seba destpêkerdişê xoverdayîşî amadekarîye kerdêne. Na çarçewa de sibata 1925î de ame Pîran. Tîya de birayê xo yê bi nameyê Şêx Abdurrahîm ciwîyayêne. Leşkerê tirkî qefleyê şêxî heta Pîran taqîpkerdbî. Çike zerreyê qefleyî de tayê tepişteyê remayeyî estbî. Leşkeranê tirkan waşt ke ê teslîm bibê. Şêxî tepişteyan rê vat. La tepişteyan qebul nêkerd û 13ê sibata 1925î de pê leşkeranê tirkan pêkewtiş kerd. Tayê leşkerî dirbetin bîyî û tayê zî ameyî destbendkerdene.
Îsmet Înonu serekwezîr bî
Alozîye cade zaf lez vila bîye. Birastî şêxî çîyêko winayên nêwaştêne. Lajê Şêx Seîdî Şêx Alî Riza zî na babete ser o wina nuseno: “Kurdan dest pê têgêrayîşî kerd, Darahênî girewt. Dima înan Celalsu, Palu û Maden girewt. Girewtişê nê cayan xelet bî.” Goreyê tayê tarîxnasan serebûtê Pîranî komployêkê îdareyê Anqara bî. Dormeyê şêxî û şarê herême no komployêk zêde fam nêkerd û bi kelecanî têgêra. Birayê şêxî Şêx Tahîr û Şêx Abdurrahîmî zî kayê hukmatê tirkî ferq nêkerdbî. Demê kilmî de xoverdayîş Amed, Xarpêt, Çewlig û Muş de vila bî. Çend rojî dima Darahênî paytextê demdemî yê xoverdayîşî bî. Îdareyê Mustafa Kemalî vera têgêrayîşî rojanê verênan tayî zehmetîyî antî. Seba vergirewtişê xoverdayîşî hukmat bedilîya û herinda Alî Fethî Okyarî 3ê adara 1925î de Îsmet Înonu serekwezîr bî. Rojêke dima qanûnê “takrîr-î sukun” virazîya. Bado dewleta tirke warê pêkewtişan de hêzê xo zêdînayî. Şêx Seîdî waşt bajarê Amedî bîgêro binê kontrolê xo, la nêeşka. Apeyvejîyayîşî dest pêkerd. Baxusus tayê eşîran ci rê hetkarîye nêdabî.
Şêx ame tepiştene
Aşma nîsana 1925î de rêxistina Azadî û xoverdayîş ser o tedayî zêdîyayî. 14ê nîsane de Yusuf Zîya Beg û Xalit Begê Cibrî Bedlîs de ameyî dardekerdene. Şêx Seîd zî binê taqîbê hukmatê tirkî de bî. Ey êdî têkoşîn ra bawerî nêkerdêne. Waştêne ke şêro hetê Îranî. Ey û merdimê ci şîyî Gimgim. 15ê nîsana 1925î de netîceya îxanetê Bînbaşi Kasimî de bi destê leşkerê tirkî dormeyê pirdê Abdurrahman Paşayî de ameyî tepiştene. Şêx Seîdî îfadeyê xo yê mehkeme de derheqê nê serebûtî de wina vatbî: “Raye tarî bîye, ma yewbînî vîndî kerd. Key ke ez ameya pirdê Abdurrahman Paşayî, hema şewdir nêbîbî. Uca de çîyêk ame zerrîya mi û mi vat teslîm mebî. Leşkerê tirkî her cayê ma girewtbî. Uca de Kasim Beg resa mi. Key ke fikrê mi musa, wina vat: ‘Şêx efendî! nêbeno. Mi Osman Paşayî rê mektube nuşte ke wa o ma rê mufrezeyêk bişirawo û ma tîya de teslîm bîgêro. Mi ey rê vatêne ke wa leşkeranê xo bikişo. Ey mi rê ‘nê’ vatêne û ez qan kerdêne ke teslîm bibî.”
Amed de mehkemekerdiş
Şêx Seîd û 38 embazê ci 6ê gulana 1925î de ameyî ardene Amed. 10ê gulane de ê ameyî sewqkerdene Serdozgerîya Mehkemeya Îstîklalî. 21ê gulane de mehkemekerdişê Şêx Seîdî û rayîrhevalanê ci dest pêkerd. Nê rojan serebûtêko bîn o dejdayox qewimîyabî. Seyyîd Abdulkadîr, lajê ci Seyyîd Muhammed û tayê şexsîyetê kurdî 27ê gulane de Amed de ameyî qetilkerdene. Tîya de ma eşkenê vajê ke senî ke vernîya çimanê Seyyîd Rizayî de lajê ci Resîk Huseyîn ame qetilkerdene, vernîya çimanê Seyyîd Abdulkadîrî de zî lajê ci Seyyîd Muhammed kişîya. Îdareyê Mustafa Kemalî vera kurdan bi cedel û dişmenîye têgêra.
‘Tornê ma şermezar mekerê’
Mehkemekerdişê Şêx Seîd û embazanê ci nêzdîyê mengêke dewam kerd. 28ê hezîrana 1925î de Şêx Seîd tede derheqê 48 merdiman de bi bahaneya awankerdişê Kurdistanî yê xoserî qerarê dardekerdişî ame girewtene. 29ê hezîrane de raşteyê Dagkapî de 48 merdimî vernîya şarî de bi koyî ameyî qetilkerdene. Fermandaranê tirkan û parlamenteranê Amedî dardekerdiş sey fîlmêkî temaşe kerd. Şêx Seîdî wextê dardekerdişî de wina qiseykerdbî: “Peynîya cuya min a dinya ameye. Seba ke ez semedê şarê xo qurban bîya, qetî poşman nîya. Têna tornê ma vernîya dişmenî de ma şermezar mekerê.”
