Hêzên dagirker ên ku nikarin xwe li pêşiya berxwedana gel bigirin herî dawî serî bi karanîna çekên kîmyewî didin. Diktator Sadam Huseyîn çekên kîmyewî li Helebceyê bi kar anî û bi hezaran kurd jiyana xwe ji dest da. Dewleta dagirker a Srî Lankayê jî dijî gerîlayên Pilingên Tamîlan çekên kîmyewî bi kar anî. Niha jî dewleta tirk li dijî gerîlayên HPG’ê çekên kîmyewî bi kar tîne. Dewleta tirk ji bo dagirkirina başûrê Kurdistanê bi salan e bênavber êrîşî Herêmên Parastinê yên Medyayê dike. Dewleta tirk a ku nikare pêşve biçe û her roj derbên giran ji gerîla dixwe serî bi karanîna çekên kîmyewî dide. Heta niha bi sedan caran çekên kîmyewî hatin bikaranîn. Ligel ku bikaranîna çekên kîmyewî bi dîmenan jî hatine piştrastkirin jî heta niha saziyên navneteweyî neketine nava liv û tevgerê. Saziyên ku ji bo lêkolînê çûne başûrê Kurdistanê ji hêla asayîşa PDK’ê ve tên astengkirin. Prof. Dr. Abdulîllah Polat têkildarî bikaranîna çekên kîmyewî û xebatên lêkolînê de pirsên me bersivand.
Çekên kîmyewî çi ne û bandoreke çawa li ser laşê mirovan çêdike?
Çekên kîmyewî tevî çekên nukleer, biyolojîk û radyolojîk ji koma çekên ku jêre dibêjin qirkirina komî ne. Pêşxistin, çêkirin û bikarana wan ji Peymana Navneteweyî ya Çekên Biyolojîk a 1971‘an vir ve qedexe ne. Çekên kîmyewî wek navgîneke wêrankirina girseyî tên bikaranîn û hilberîna wan jî erzan e. Ji ber vê yekê, ew demek dirêj wek ‘bombeya atomê ya mirovê piçûk‘ dihat hesibandin. Yekem çekên kîmyewî di dema Şerê Cîhanê yê Yekemîn de hatin çêkirin.
Çekên kîmyewî jî amûreke şerê kîmyewî û sîstemeke radestkirinê pêk tê ku vê alavê şer bigihîne armancê. Çekên kîmyewî xwedî bandorek xeniqandin, felckirin an jehrîkirinê ne. Toksînên ku zirarê didin çerm, pişik, reh û xwînê têde hene. Çekên kîmyewî yên yekem bi tenê ji gazên jehrîn ên ku berê ji pîşesaziya kîmyewî dihatin zanîn pêk dihat. Wek klor an fosjen. Piştre, ajanên şer ên nû hatin sentezkirin ku bi taybet ji bo şerê leşkerî hat pêşxistin. Amûrên radestkirinê dikarin mayin, bombeyên destan, bombe, tankên sprey an jî serikên rokêtan bin.
Gelo mirov dikare bêje ji ber ku dewleta tirk li dijî gerîla pêşnakeve û têk diçe çekên kîmyewî bi kar tîne. Tu vê rewşê çawa dinirxînî?
Wekî tê daxuyandin û tê fêmkirin ku artêşa tirk li dijî berxwedana dîrokî ya hêzên gerîla yên li çeper û tunelên şer bêçare maye, ji salên derbasbûyî cudatir di şerê îsal de gelek cureyên çekên kîmyewî bi kar anî. Ev gazên ku piştî teqînê bêhna dermanê kincşuştinê û klorê jê tê, hin ji wan bi rengê spî ne, hinek jî bi rengê gewr in. Her wiha bêhna deterjanê jê tê. Ev hemû çekên kîmyewî mirov dikujin. Sala 2004’an TRT’ê dokûmanterek li ser ‘yekîneya dijterorê’ ya artêşa tirk weşand û têde hat dîtin ku bombeya çavan dişewitîne ji aliyê leşkerên tirk ve tê ceribandin. Di dîmen de tê dîtin ku bombeya îmhaker destpêkê diavêjin nava şikeftê, piştre jî bombeya çavan dişewitîne diavêjin û dûmana zer jê tê. Pisporan di sala 2011’an de ev dîmen lêkolîn kirin û diyar kirin ku ev dû ji bombeyên kîmyewî bilind dibe.
Ev gazên ku dema têne bikaranîn dûyê ji rengê sor û zer jê tê, ji aliyê polîsan ve di bûyerên civakî de li dijî xwepêşandêran tê bikaranîn. Lê belê Peymana Qedexekirina Çekên Kîmyewî diyar dike ku ev gaz dema li cihekî girtî bê bikaranîn dikare kujer be, lewma qedexe ne. Tevî van dîmenên ku di TRT’ê de hatin weşandin jî OPCW’ê li hemberî artêşa tirk dest bi tu lêkolîn û lêpirsînê nekir.
Herî dawî HPG’ê bi parvekirina dîmenên 2 gerîlayên ku ji çekên kîmyewî bandor bûne parvekir. Piştî ku dîmen hat parvekirin ji gelek aliyan bertek hatin nîşandan. Şebnem Korur Fîncanci jî ji ber ku wek bijîşkek xwest mijara çekên kîmyewî were lêkolînkirin, hat girtin. Tu wek bijîşkek hem dîmenên ku hatin belavkirin û hem jî girtina Şebnem Korur Fincanci çawa dinirxînî?
Ji bilî gazên kîmyewî yên cur be cur ku zindiyan jehrî dikin, hat destnîşankirin ku artêşa tirk gelek bombeyên qedexe jî bi kar tîne. Ew pir celebên bombeya nukleerî yên taktîkî bikar tîne ku pergala tunelê bi gazên kîmyewî hilweşîne û li deverek teng bandorek jehrî çêdike. Ev bombe ne ew cure ne ku li qadeke berfireh radyasyonê belav dikin; Ew celebek bombeya qedexe ye ku bi dozan, wêranker bi berdana tansiyon û germa bilind û kujer li cihek girtî ne. Her wiha bombeyên termobarîk û bombeyên fosforî yên bi taybetmendiyên mîna wan bikar anîn. Ger derbasbûna tîmên lêkolînê ji bo qada şer neyê astengkirin, wê bi zelalî derkeve holê ku dewleta tirk çekên qedexe bikar tîne.
Lêkolîna qadê ji wan kesên ku der barê bikaranîna çekên kîmyewî de nakokî dijîn de bersivek maqûl û berbiçav e. Tişta ku divê were kirin ew e ku heyetekê bişînin qadan ku mînakan berhev bike, bi kesên ku ji nêz ve şahidiya van êrîşan kirine re hevdîtinê pêk bîne û çawaniya êrîşan rave bike. Li welatekî biyanî, wek nimûne, li welatên wekî Fransa, Keyaniya Yekbûyî, ji bo analîza biyolojîk nimûneyek pêdivî ye.
Di esasê xwe de di navbera avêtina madeyên kîmyewî yê li herêmeke girseyî ku dîktatorê faşîst Sadam kir û niha çekên kîmyewî yên di tunelên şer de tên bikaranîn de tu cudahî tune ye. Çekên kîmyewî yên li ser gelê kurd li Helebceyê hat bikaranîn û li dijî gerîlayên Pilingên Tamîl ên li Srî Lankayê hatin bikaranîn niha jî li herêmên Zap, Avaşîn û Metîna tên bikaranîn.
Ji bo derketina heyetan belgeyên bikaranîna çekên kîmyewî ne hewce ne, ji ber ku desteya pispor ew desthilatdar e ku dê delîlên li ser îdiayan li qadê kom bike. Ger îdiayên çekên kîmyewî yan gazên ku li herêmekê hatine bikaranîn hebin, tenê dema pispor lêkolînên meydanî bikin ev îdia tên piştrastkirin an jî red kirin.
Di meha cotmehê de, rêxistina Yekitiya Doktorên Dijî Şerê Atomê ya Navdewletî (IPPNW) diyar kiribû ku delîl hatine desteserkirin, ragihandibû ku divê lêpirsîneke serbixwe bê vekirin û bide zanîn ku çekên kîmyewî li başûrê Kurdistanê bikar aniye. Yek ji hedefên êrîşên dagirkeriyê û êrîşên kîmyewî jî Berxwedana Werxelê ya Avaşînê ye.
Bi ya te dewletê çima Fincanci hedef nîşan da û bi vê girtinê dixwaze peyameke çawa bide?
Girtina wê girêdayî hevpeyvîneke televizyonê ye ku Prof. Korur Fincanci di 19‘ê cotmeha 2022‘yan de li Almanyayê daye. Di wê pirsê de, ew wek pisporê pizîşkî derbarê bikaranîna çekên kîmyewî li dijî PKK‘ê li bakurê Iraqê ji aliyê hêzên ewlehiyê yên Tirkiyeyê ve hat lêpirsîn. Prof. Fincanci di hevpeyvînê de xwest îdiayên bikaranîna gaza jehrî li gor pîvanên navneteweyî serbixwe bên lêkolînkirin. Piştî vê hevpeyvînê, di çapemeniya tirk a nêzî hikûmetê û medyaya civakî de bahozeke hêrsbûnê derket.
TTB ku xwedî xeteke muxalîf e, bi rexneyên xwe yên li ser polîtîkayên tenduristiyê yên hikûmeta AKP’ê bi taybetî salên dawî bal kişand. Bi taybetî li dijî nexweşxaneyên bajêr ên ku ji aliyê TTB’ê ve bi modela “hevkariya sektora cemawerî-taybet” a hikûmetê tên avakirin û ji aliyê şîrketên taybet ve tên birêvebirin, îtîraz dike. Di heman demê de, Wezareta Tenduristiyê hate rexne kirin ku di dema pandemiya coronavirus de tedbîrên têr negirtiye. Her wiha TTB’ê der barê mafên şexsî yên bijîşkan de gelek rawestana kar îmze kir. Endamên Konseya Navendî ya TTB’ê ya serdemê li dijî operasyona “Çiqilê Zeytûnê” ya ku di sala 2018’an de li Efrînê ji aliyê Hêzên Çekdar ên Tirk ve hat lidarxistin de daxuyaniyeke “Şer pirsgirêka tenduristiya gel e.” Bi vê hincetê endamên Konseya Navendî ya TTB’ê ji 4 heta 7 rojan hatin binçavkirin. Di şexsê Fîncanci de tê xwestin ku di bin navê terora psîkolojîk de kurdan dîl bigirin.
Êrîşên bêsînor ên ku di mînakên TTB û Fîncancî de jî cih digirin, nîşaneya hewldanên rejîma faşîst e ku ji aliyekê ve piştgiriya girseyî li hev kom dike û ji aliyê din ve mûxalefeta civakî tepeser dike û civakê ditirsîne. Rejîm naxwaze yek dengek nerazîbûnê, yek seknek ku li ber çavê civakê rewatiya xwe hebe û cih ji muxalefetê re veke bibîne. Dixwaze muxalefeta civakî bi temamî bêdeng bike, desthilatdariya xwe bidomîne, hemû çavkaniyên welat talan bike û polîtîkayên xwe yên tundiya şovenîst ku di serî de destkeftiyên kurdan ên li derve dike, bidomîne.
Gelo di qada nevneteweyî de ji bo piştgiriya Fincanci çi tê kirin û bernameyek ku we daye pêşiya xwe heye an na?
Qedexekirina axaftinê bi dehan sal e ku di siyaseta Tirkiyeyê de aşkara ye. Vê carê jî dadweriya Enqereyê bi îdiaya “propagandaya rêxistina terorê” û “heqaret li miletê tirk” dike, dîsa hewl dide çalakvaneke mafên mirovan bêdeng bike. Şebnem Korur Fincanci piştî ku ji televîzyona Medya Haberê re axivî, li ser bikaranîna çekên kîmyewî ji aliyê artêşa tirk ve hat girtin. Seroka Komeleya Mafên Mirovan a Tirkiyeyê Fîncanci, bang li komîsyoneke serbixwe ya lêkolînê li ser bikaranîna gaza jehrî ya li dijî yekîneyên PKK‘ê yên li Iraqê kiribû.
Ji ber soza 63 salî, diyar dibe ku tenê îfadeyên wê ne sedema zextên dawî ne. Pisporê edlî li dijî îşkenceyê ku bi dehan sal in li Tirkiyeyê jî li ser navê dewletê tê bikaranîn, pêşengekî girîng e. Doktor yek ji nivîskarên Protokola Stenbolê ye, yekem standarda ku ji hêla Neteweyên Yekbûyî (NY) ve hatî pejirandin ji bo belgekirina dadgehê ya encamên îşkenceyê.
Di rojên beriya girtina wê de, çalakvana mafên mirovan li Almanya bû. Di nav tiştên din de, wê şert û mercên girtîgehê yên li Tirkiyeyê di “Konferansa kesên mexdûr” de rexne kir. Mînak di sala 1996’an de li ser navê Dadgeha Sûcên Şer a Navneteweyî ya NY‘ê beşdarî lêkolînên otopsiyê yên cenazeyên ku ji gorên komî yên li herêma Kaleja ya Bosnayê hatibûn derxistin, bû.
Serokê Yekitiya Tabîbên Alman Klaûs Reînhardt, girtina Serokê Yekitiya Tabîbên Tirk protesto kir. Di nameya ku ji Serokomarê Tirkiyeyê Recep Tayyîp Erdogan re li Berlînê hat weşandin de xwest Şebnem Korur Fincanci demildest bê berdan. Tabîbên Berlinê, Rêxistina mafên mirovan Amnesty International jî banga vê yekê kir.
Bangên ku ji bo serbestberdana wê tê kirin, hem bi amadebûna Rêxistina Tenduristiyê ya Cîhanê û hem jî di çarçoveya welatan de, girîng in. Ji ber vê yekê ez ji her kesê hesas dixwazim ku bi awayekî aktîf piştgirî bidin kampanyayan. Ez bi tundî pêşniyar dikim ku bi taybetî sendîka, odeyên pîşeyî û heyetên sazî û rêxistinên serbixwe kar bikin da ku Fincanci di zûtirîn demê de were berdan. Di vê çarçoveyê de ji bo destpêkirina însiyatîfeke bi vî rengî li Ewropayê, bi taybetî jî li Almanyayê, xebatên berfireh tên kirin. Şebnem Korur rûmeta bijîşkan e û divê di zûtirîn dem de bê şert û merc bê berdan.
Prof. Dr. Abdulîllah Polat kî ye?
Di sala 1975’an de li gundê Bîrhanê yê navçeya Erziromê Hinisê hatiye dinê. Nêzîkî 20 sal in li Almanyayê dijî û wek penaxwaz ji Tirkiyeyê çûye wir. Piştî ku sê salan li wir di warê tenduristiyê li nexweşxaneyê xebitî. Paşê mafê ketina zanîngehê stend û piştî xwendina xwe doktoraya xwe li zanîngeha Essen-Duisburgê di beşa Travmayên Psîkolojîk ên Kurdên li Diyasporayê de qedand. Di salên xwe yên zanîngehê de bi bursa Weqfa Hans Böckler ku bi nêzîkbûna xwe ya sendîkayan tê naskirin, xwendina xwe domand. Di vê weqfê de jî lêkolînan dike. Polat ev du sal in di beşa Tenduristî û Tibê de weke Profesor dixebite.
