Nê rojanê peyênan de rayna babeta ekolojî rojeve ra nêkewena war. Sey merdiman daristan, hewa, heywan û pêroyê gandaran ser de polîtîkayê îmhakerdişî yenê rayraberdiş. Par daristanê dewanê Ferxan, Qanya û Cafranî yê merkezê Çewlîgî de, Amed, Dêrsim, xeylê bajar û qezayanê ci de şewatê daristanan virazîyabî. Hetê bînî de par Çewlîg de warê mabênê dewanê Eynik û Qizilagaçî de 35 hektaran daristananê Karacehenemî de bi bahaneya ‘asayîşî’ darî ameybî birnayîş. Nika zî nê rojan de yeno plankerdeneke dewa Xelîfanî ya qezaya Kanîreşî ya Çewlîgî de projeyê santralê termîkî bêro ronayene û rayna yeno waştiş ke dewa Arêgî ya qezaya Gêxî ya Çewlîgî de ocaxê madenî bêro viraştiş.
Tewr peynî dewa Çopler ya qezaya Îlîçî ya Erzinganî de şîrketa madenê zerdî ya Kanada yanî bi nameyêko bîn Anagoldîyo ke serra 2010î ra nata xebatanê xo yê vetişê zerdî domneno 20 tonî sîyanur rijna Çemê Firatî.
‘Awa şimitişî nêmende’
Ma derheqê babete de Parlementerê Partîya Demokratîke ya Şaran (HDP) yê Çewlîgî Erdal Aydemîrî reyde qisey kerd. Aydemîrî destpêkê qiseykerdişê xo de bale ante texrîbatê ke cografyaya Kurdistanî de yenê rayraberdene û nê texrîbatî do ameyox de netîceyêka senîne xo reyde bîyarî ser û vat: “Tarîxê ronayîşê komara tirke ra nata vera awanîya kulturî ya şarê kurdî û xoza de texrîbat virazîyeno û dewam keno. No, metodêkê bînî yê polîtîkaya şerê taybetî yo. Cayêko sey Hesenkêfî ke xeylê şaristanan rê wayîrî kerdo û hetê kulturî de zaf muhîm o zî bi destê zîhnîyetê lêşinî yê sîstemî bî tarîx. Na xirabîya sîstematîke sey vizêr ewro zî dewam kena. Dormeyê Çemê Perîyo ke hîrêgoşeyê Elazîz-Dêrsim-Çewlîgî de cagêno de viraştişê 9 heban awbendan netîceya nê xirabîyan a. Badê HESan xeylê dewî binê awe de mendî. Şarê nê dewan gureyê weyekerdişê heywanan kerdêne. Seba ke awa şimitişî binê awbendan de mende, ê zî zehmetî antî û hema zî anjenê.”
Erdal Aydemîrî da zanayene ke santralê termîkî yê dewa Xelîfanîyo ke viraştişê ci yeno waştiş de zî eynî çî yeno hedefgirewtiş û wina vat: “Badê reaksîyonanê şarê Çewlîgî wina asîyeno ke no hewldayîş ame şikitiş. Pêroyê îhaleyê ke yenê viraştiş û şîrketanê ke înan herînenê de rant û arêdayîş yeno hedefgirewtiş. Santralê termîkî, awankerdiş û rayraberdişê înan yeno manaya ke texrîbatê xoza reyde çinîbîyayîşê awa şimitişî ya Çewlîgî û çinîbîyayîşê pêroyê gandaran. Na rewşe xokiştiş a. Nê projeyê ke paştîya xo danê polîtîkayanê şerê taybetî û rantan, wazenê cografyaya Kurdistanî çinî bikerê û hewldayîşê ke weşîya merdiman bikerê bi tehluke ra yî. Xoverdayîş û paştîdayîşê şarê Çewlîgî ganî pêroyê Kurdistanî de bibonimûne ke vera heme santralanê termîkan de bêro mojnayene. Ganî projeyê winasî bi hêzê şarî tarumar bibî û xozaya bimbarek ya Kurdistanî bêra pawitiş.”
Aydemîrî qala şewatanê ke Kurdistan de virazîyenê zî kerd û dîyar kerd ke o qet îhtîmal nêdano ke nê şewatî tesaduf bibî. Aydemîrî vat: “Kurdistan de netîceya polîtîkaya şerê taybetîyo ke vera şarê kurdî yena rayraberdene de qetlîyamê xoza virazîyenê. Par şewato ke herêma Servî ya Çewlîgî de virazîya, hetê rêxistina partîya ma ra cayê xo de ame teqîpkerdiş. Ma ewca de bîyî şahidê hedîseyêkê balkêşî. Hetêk ra daristanî vêşayêne la hetêkê bînî ra zî wesayîtê şîrketa madenî bêmaben xebetîyayêne. Mudaxaleyê kêmî estbî. Persê ke ma wezîran persayî bêcewab mendî. Ewca de ma vat ke şewat tesaduf nîyo. Ma bîyî şahid ke seba rantan şewat virazîyenê. Teyna Kurdistan de nê, herêmanê taybetanê tatîlî de zî şewat vejîyenê. Nê şewatî seba ke yewbînan rê pêşkêş virazîyo bi zanayîş yenê vetiş.”
Aydemîrî bale ante şîrketa Zîver Înşaatîyo ke îhaleyê santralê termîkî girewto û domna: “No şîrket eynî wext de fînansorîya AKPyî keno. Wexto ke rayîrê Sancakî nêqedênabî ci rê amebî perskerdiş, fekê xo ra vet ke ey 45 mîlyonî hîbeyê sîyasîyanê Çewlîgî kerdo. Ma na babete berde rojeva meclîsî. Ma persa ke pereyê şarê Çewlîgî pêşkêşê kamcîn kesan yeno kerdiş? Persê ma bêcewab mendî. Heta ke ma netîce bigêrî ma do bibê teqîpker ke no şîrket senî gird bîyo, peynîya ci de kam estî û raştîya îdîayo ke erzeno orte çi yo bibî. Ma paştîdayîşê ke îqtîdar dano şîrketanê nizdîyanê xo deşîfre kenî. Ma îhaleyê ke zaf zêdeyê ercê xo dîyenê nê şîrketanê nizdîyanê îqtîdarî û ê şaredarîyî senî kerdî binê deynan baş zanê. Endamê Meclîsê Şaredarî yê ma xebatan domnenê û malumatan danê ma. Ma zî nê bêusulîyan benê rojeva meclîsî. Wexto ke ma şaredarîyan tepîya bigêrî, ma do bi belgeyan heqê xo yê huqûqî bixebetnî.”
‘Tayê kesan rant girewt’
Aydemîrî tewr peynî ard ziwan ke herêma Karacehenemî de her serre bi bahaneyan telankerdişê xoza virazîyeno û qiseykerdişê xo wina qedêna: “Şewat û birnayîşê daran tena zîyan nêdanî merdim û xoza. Gandarê ke daristanan de ciwîyenê û heywanê ke neslê ci çinîbîyayîş ver de yî, çinî benê. Tehemulê sîstemî gandarêko ke Kurdistan de ciwîyeno rê zî çinî yo. Wexto ke dî şar zêde reaksîyon mojneno vat ke ‘emrê birnayîşî yê daran ameyo’. Aqubetê nê daran zî nîno zanayîş. Rayna tîya de kes yan zî kesan rant girewt dest. Ma xeylê reyan vat ke na rewşe sîyasetî ra tepîya ya. Vîşêrê çend dizdan kesêk rê karê ci çinî yo. Ma xeylê reyan veng da sîyasetmedaranê ke Çewlîg de sîyasetê îqtîdarî kenî. Ma vat bêrêne vernîya qetlîyamê xozaya ke zîyan dano ameyoxê kesanê ke rayî dayî şima bigêrêne. Kulturê ganîmetî reyde binê nameyê ‘asayîş’ û ‘emrê birnayîşî yê daran ameyo’ de xoza çinî kenê. Şar êdî hîna bi rêxistinkerde yo û qerardar o. Ma do seba çinîkerdişê nê ganîmetkaran têkoşîn bikerî.”
