Civatbîyayîş û averşîyayîşê mordemî bi xurt û xoreyî kerdişê nirx, rûmet û pîvanê mordembîyayîşî pêk amo. Di cewherê nê nirx, rûmet û pîvananê mordemî de azadî, edalet û yewbînîye esta.
Di estbîyayîşê mordemî û destpêkê tarîxî ra nata di heme formanê civate de, di heme averşîyayîşanê civate de, di heme formanê zanayîşan de, di heme merhaleyanê averşîyayîşê civate de û rayberî de cinî, zîhn û aqilê cinî esta. Yê merhaleyan ra herî muhîman yew şorişê neolîtîkî yo. No şorişo ke mordem zaf çîyî deyndarê ey bî, dest û aqilê cinî pêk amo. Cinî her tim bi xoza ya girêdayî ya û komunal bîya. Cinîyê Mamozî û Amazonî, hîkayeta wirdî wayan a Oxin û Zêhn mînakê zaf muhîm ê.
Di bingehê tarîxê civate yê esasî de cinî, xoza û civate fina hîrê stûnan ca gênê. Loma têkilîya tarîxê cinî û tarîxê civate xisûsîyetê ko zaf muhîm o. Wirdî yewbînan temam kenê û bê yewbînan nêbenê. Civata ke biwazo tarîxê xo bimuso û fam bikero hewceyo ke tarîxê cinîyan baş bizano û baş fam bikero. No semed ra zanayîş û famkerdişê têkilîya di beyntarê cinîya azad û cuya azade de qabê roşinkerdiş û famkerdişê tarîxî yo heta nika di tarî de mendo û roşinbîyayîşê civate zaf muhîm o.
Di bingehê formê mordemê azadî, civata azade û cuya azade de cinî, tarîx û civate estê. Nê her hîrê stûnê qedîmî bi yewbînan a girêdaye yê. Estbîyayîş, çinêbîyayîş, qelsbîyayîş û xurtbîyayîşê înan girêdayîyê yewbînan ê. Înan ra yew qels bibo, yê bînî zî qels benê. Yew xurt bibo, yê bînî zî xurt benê. Yew çinê bibo, yê bînî zî çinê benê.
Di tarîxê civate de hîssîyatê xobîyayîşî esto, hîssîyatê yewbînî -ma- esto, hîssîyatê hetkarî û cuya kolektîf û komunale esto. Estbîyayîşê înan yeno manaya merg û çinêbîyayîşê desthilatdarî-dewlete. No semed ra yo qabê çinêkerdişê înan di sere de hêrişê cinî kenê. Stratejîya înan a yewine bêrûmetkerdiş û çinêhesibnayîşê cinî yo. Wazenê cinî di tarîtîya tarîxî de bimano û qet roşin nêvîno. Cinîya ke bi tarîxê xo, bi heqîqeta xo nêzana, neçar manena ke tarîxê mêrdî yo dijminê xo û civate qebûl bikero. Tarîxo ke estbîyayîşê cinî înkar keno û cinî çinê hesibneno, bi cinî danê qebûlkerdiş. Bi nê tarîxê mêrdî xulamtîye (koletîye) bi cinî û di şexsê cinî de bi civate danê qebûlkerdiş.
Desthilatdarî-dewlete bi nê çinêhesibnayîşî wazenê di şexsê cinî de civate tarîxê xo ra, heqîqeta xo ra, kok û ruhê xo ra dûrî bifînê û vîrê civate ra vecê û bi civate bidê vîrîkerdiş. Civate çiqas tarîxê xo ra, heqîqeta xo ra dûrî bikewo, endêke hedre beno ke tarîx û heqîqeta desthilatdaran qebûl bikero. Civate ke tarîxê xo ra, heqîqeta xo ra dûrî kewte, estbîyayîş û xobîyayîşê xo ra dûrî kewena. Civata ke tarîx û heqîqeta desthilatdarê xo qebûl kerde, henî nêeşkena fina xo, fina roştîya xo biciwîyo, nêeşkena goreyê raştîya xo xo raye ra bero û nêeşkena qabê xo û civata xo awankerdişan pêk bîyaro. Mordemê na civate zî nêeşkenê vacê “ma azad ê û azad ciwîyenê.”
Qabê ke azadîya xoza û civate pêk bêro, hewceyo di sere de cinî azad bibo. Qabê ke cinî bişîko azad bibo, hewce yo no estbîyayîşê xo agêyro û ro kok û ruhê xo bigêyro, ro vinîkerdeyanê xo bigêyro û kam cay de vinî kerde ewca bivîno ke bişîko fina verê joy azad bifikrîyo, azad bivacîyo û azad têbigêyro û rol û mîsyonê xo yê civate bîyaro ca.
Di xoza civate de hetê hûmare ra zêdebîyayîş, hetê qewetî ra girdbîyayîş û xurtbîyayîş, kamil û mayindebîyayîş û garantîkerdişê verdewamê estbîyayîşê xo esto. Qabê enî hewcedarî bi estbîyayîşê tarîxê raştî esta. Tarîx nasnameyê mordem û civate yo. Zanayîş û şinasnayîşê tarîxê civate zanayîş û şinasnayîşê xo yo. Roşinbîyayîş û averşîyayîşê civate bi xo zanayîş û şinasnayîşê mordemî mumkun o. Çinêhesibnayiş, înkarkerdişê tarîxê civate înkarkerdişê estbîyayîşê civate yo, bênasnameverdayîş û çinêkerdişê civate yo. No bişaftino (asîmîlasyon) herî xerab û herî xedar o. Civata ke biwazo bi raştîya xo, bi nasnameyê xo, bi heqîqeta xo biciwîyo û estbîyayîşê xo verdewam bikero hewceyo ke verê xo bido tarîxê xo û tarîxê xo yê qedîmî bizano û bişinasno.
Azadî di heman wext de pawitişê nirx û rûmetê xo yê civate yo. Loma ma eşkenê vajê azadî exlaq bi xo yo. Civata ke exlaqê xo vînî bikera, nêeşkena estbîyayîşê xo bipawo û verdewam bikero. Di heman wextî de exlaqê civate vîrê civate yo. Mordem nêeşkeno azadî bê yê exlaqî, exlaqî bê yê azadî bifikrîyo. Ê temamkarê yewbînan ê. Qabê estbîyayîş û xurtbîyayîşê exlaqî estbîyayîşê azadî ferz o. Cayo ke azadîye nebo, mordem nêeşkeno ewca de qalê estbîyayîşê exlaqî bikero.
Hasilî, zanayîşo şaş ê mordemî ver bi teorî şaş beno, teorîyo şaş ê mordemî ver bi pratîk şaş beno, pratîko şaş ê mordemî ver bi cuye şaş beno. Zanayîşo rast ê mordemî ver bi teorî, pratîk û cuye rast beno. Qabê cuya raste hewcedarîya ma bi zanayîşanê rastan esta. Bi zanayîşanê nerastan mordem nêeşkeno rast biciwîyo. Fikrê mordemî çi bo, zikrê mordemî zî o yo.