Bakurê Kurdistanî de baş yan xirab xeylê portreyê balkêşî ciwîyayî. Tayênan awa îşxalkeran de ajne kerd, tayênan zî vera kolonyalkerdoxan têkoşîn kerd. Înanê ke wayîrê nasname û têkoşînê xo nêvejîyaybî ra portreyêk Pîrînççîzade Feyzî Beg bî. Feyzî Beg serra 1878î de Amed de ameybî dinya. Babîyê ci Pîrînççîzade Arîf Efendî Amed de merdimo zaf şinasnaye bî. Ey Amed de hem şaredarîye hem zî parlamenterîye kerde.
Arîf Efendî heman wextî de xalê Zîya Gokalpî bî. Înan her tim yewbînan rê paştî dabî. Tayê çimeyan de derheqê têkilîyêka înan de yew anekdot yeno vatene. Serra 1894î de lîseya (îdadî) Amedî de serebûtêk qewimîya. No dem wendegehan de wendekaran her tim “padîşahê mi ti zaf biciwî” vatêne. Rojêke wendekaran “şarê mi ti zaf biciwî” vat. Goreyê texmînan Zîya Gokalpî serkêşîya înan kerdo. Seba ke Gokalp birazayê Pîrînççîzade Arîfî bî, no serebût cuya Arîf Efendîyî ser o xeylê tesîrdar bî.
Cuya Pîrînççîzade Arîf Efendîyî de çîyêko ke bale anjeno Qirkerdişê Armenîyan o. Tayê çimeyan da yeno zanayene ke Arîf Efendî serra 1896î de Amed de tewrê Qirkerdişê Armenîyan bîyo.
Arîf Efendî serra 1908î de Meşrutîyetê II. ra tepîya sey parlamenterî ame weçînitene. La parlamenterîya ey zêde dewam nêkerd. 14ê adara 1909î de şî heqîya xo. Mergê ey ra dima lajê ey Pîrînççîzade Feyzî Begî “arz-i endam” kerd. Feyzî Beg zî sey babîyê xo tewrê polîtîka bî û Amed de Partîya Yewîye û Averşîyayîşî (bi tirkî İttihat ve Terakki Partisi [İTP]) ra parlamenter bî. Ey 4 parlamentoyanê Împaratorîya Osmanî de ca girewtbî.
Ma tewr zaf wextê Qirkerdiş yan Jenosîdê Armenîyan da raştê nameyê Pîrînççîzade Feyzî Begî yenê. Amed de serra 1915î de aşma adare ra tepîya amadekarîya jenosîdî dest pêkerdbî. Çarçewa planî de Dr. Reşît Beg sey walîyî ame tayînkerdene. Birastî Reşît Beg key ke walîyê Musulî bî, Wezîrê Karanê Zerreyî yê Împaratorîya Osmanî Talat Paşayî rê tayê telgrafî rusnaybî û ci rê vatbî ke o do vera armenîyan raya tewr kilme bîyaro ca. Bixo “doktor” bî û armenîyî sey “mîkrobê zîyankarî” vînayêne. Reşît Begî bi cerga Çerkes Harunî 28ê adara 1915î de ameyî Amed, Pîrînççîzade Feyzî Beg vera ci şî. Derheqê têkilîya Pîrînççîzade Feyzî Begî tarîxnasê tirkî Ayhan Aktarî çend serrî verî rojnameyê Agosî rê meqaleyêke nuştbî. Ma na meqale ra xeylê zanayîşan gênê.
Dr. Reşît Beg badê ke ame Amed, tîya de “heyetê tahkîkî” rona. Mîyanê nê heyetî de Pîrînççîzade Feyzî Beg zî estbî. Goreyê fermanê Talat Paşayî heyetî dest pê tesbîtkerdişê merdimanê ke leşkerî ra remayî û çekanê ke taxa armenîyan de nimite bîyî kerd. Talat Paşayî qaymeqam û walîyan rê nuştbî ke mabênê armenîyan de îxtîmalê xoverdayîşî esto. Bi fermanê heyetê tahkîkî xeylê armenîyî tepişîyayî û zîndan de kişîyayî.
Goreyê texmînan serra 1914î de Amed de nêzdîyê 56 hezarî armenîyî ciwîyayêne. Walî Dr. Reşît Begî bado qayît kerd ke zîndan de seba tepişteyanê armenîyan ca nêmaneno û vernîya têgêrayîşê armenîyan nêgêno, gulane 1915 de Talat Paşayî rê telgrafêk nuşt û waşt ke armenîyan surgun (osmankî de: tağrib û teb’it) bikero Musul û Botan. Tîya de reyna nameyê Pîrînççîzade Feyzî Begî yeno vînayene. O heta Botanî şî, dewan û bajaran de vera armenîyan propagandaya qilêrine kerde. Ey kurdan rê vat ke qaydeyanê îslamîyetî bîyarê ca, armenîyan pêro qir bikerê û teyna têkilê kênekanê ciwanan mebê. Çike çimê Feyzî Begî de kênekanê ciwananê “gâvuran” de zewicîyayîş “caîz” bî.
Pîrînççîzade Feyzî Beg key ke agêra, hetê Hasankeyfî de kinarê çemê Dîcleyî de dewa Şîkefta de vindert. Uca de eşîra Ramanî zîyaret kerd. Serkêşa eşîre Perîhan Xanime de pêvînayîş kerd. Yew lajê Perîhane Emînî mîyanê artêşa Kazim Karabekîrî de wezîfe girewtêne. Di domanê aye yê bînî Omer û Mustafa dewe de ciwîyayêne. Înan ser o tayê sûcî estbî. Rixmo ke Feyzî Begî rewşe zanayêne, nê domanî xo de ardî Amed. Seba Qirkerdişê Armenîyan hetkarîya nê di merdiman lazim bîye. Înan walî Reşît Begî reyde pêvînayîş kerd. Walîyî ci rê vat ke “armenîyan bi kelekan serê çemê Dîcleyî de berê teberê bajarî û bikişê. Zerd û mucewheranê înan bîgêrê. Nêmê înan mi rê bîyarê. Ma do înan bidê hîlal-î ahmerî.” Birastî Reşît Begî xeylê zerdê armenîyan seba xo abirnayî.
Pîrînççîzade Feyzî Begî seba nefîkerdişê armenîyan tayê lîsteyî amade kerdî. Goreyê nê lîsteyan bi hezaran armenîyî hetê Mustafa û Omerî ra ameyî qirkerdene. Dr. Reşît Begî zanayêne ke heme înan sûcêk ard ca. Ey şik kerdêne ke Mustafa û Omer nê sûcî heta peynîye nêniminê. O zî kerdoxê nê sûcî bî û kiştox bî. Seba nimitişê sûcî bi fermanê Reşît Begî Mustafa û Omer dewa Tîlalo ya Amedî de bi destê cerga Çerkes Harunî ameyî kiştene.
Netîceya Şerê Dinya yê Yewinî de Dewleta Osmanî lete bîye. Derheqê Jenosîdê Armenîyan de muhakemekerdişî dest pê kerd. Pîrînççîzade Feyzî Beg zî ame muhakemekerdene û çeleyê 1919î de ame nefîkerdene Girawa Malta. Tîya de 2 serrî mend û serra 1921î de Malta ra agêra.
Key ke Anqara de hukmato newe ame awankerdene, çarenuştişê Pîrînççîzade Feyzî Begî zî vurîya. Xora têgêrayîşo kemalîst wayîrê kerdoxanê şîdetê vera armenîyan bî. Yanî kemalîstî derheqê Qirkerdişê Armenîyan de wayîrê polîtîkaya ÎTPyî vejîyaybî. Nê konteksî de zaf nimûneyî estê. Ma vajê qaymeqamê qezaya Bogazliyanî ya sancaqê Yozgatî Kemal Beg ame sey “şehîdê neteweyî” qebulkerdene. Keyeyê ey rê milko ke armenîyan ra mend dîya.
Feyzî Begî destpêkê awanbîyayîşê Komara Tirkîya de 3 termînî wezîrîya awanîye kerde. Nê prosesî de nameyê ey baxusus wextê Konferansê Aştîye yê Lozanî de ame rojeve. Konferanso ke mabênê 11ê teşrîna peyêne ya 1922î û 24ê temmuza 1923î de qewimîya seba ameyoxê Tirkîya û tebîî şaran zaf girîng bî. Seba konferansî Tirkîya ra zî delegasyonêk ame dîyarkerdene. Wezîrê Karanê Teberî yê Tirkîya Îsmet Inonu serekê delegasyonî bî. Delegasyon de Amed ra di merdimî estbî. Parlamenter Zulfu Tîgrel û Wezîrê Awanîye Pîrînççîzade Feyzî Beg sey hetkaran tewrê delegasyonî bîbî. Peynîya konferansî de seba kurdan “ubudîyet” vejîyaybî. Rejîmê kemalîstî kurdan rê dafikêke amadekerdbî û parlamenteranê kurdan ginayî na dafike ro. Tayê vejîyayî parlamento û uca de kincê herêmî girewtî pira. Nê konteksî de bitaybetî nameyê Hasan Heyrî Begî zaf yeno nuştene. Tewirê Zulfu Tîgrelî û Pîrînççîzade Feyzî Begî zî zaf yenê rexnekerdene. Çike înan derheqê kurdan de Lozan de qet çîyêk nêkerd. Tewr zîyade Amed ra sîyasetmedar û doktor Mehmet Şukru Sekbanî vera Lozanî nêrazîbîyayîşê xo mojnabî. Serra 1923î de mektubêka bi sernameyî “Kurdî tirkan ra çi wazenê?” nuştbî. Na mektube pê Pîrînççîzade Feyzî Begî hukmatê tirkî rê şawite. Sekbanîyo ke qanûnê bingeyî yê 1921î ra tayê maddeyî şuxilnayî hukmat pêhesna.
Pîrînççîzade Feyzî Begî bado demê xoverdayîşê Şêx Seîdî de zî rolê xo yê îtaetkarî kay kerd. Key ke xoverdayîşî serra 1925î de dest pê kerd, Ahmet Mîthat Kalabalik walîyê Amedî bî. Yeno fikrîyayene ke mabênê Feyzî Begî û Kalabalikî de “têkilîye” estbî. Yanî Feyzî Begî seba pankerdişê xoverdayîşî dezgehanê dewlete rê hetkarîye daye. Nuştoxe Ayşe Gunaysu nê konteksî de nuşteyê xo yê bi sernameyê “Qirkerdoxanê dewlemendanê Dîyarbekîrî ra keyeyêk: Pîrînççîzadeyî” de dîyar kena ke Feyzî Beg kerdoxo yewin ê qetlîyaman û nefîkerdişan bî. Nê semedî ra Feyzî Begî serra 1927î de “nîşanê xoserîye” girewtbî.
Feyzî Beg serra 1933î de merd. Keyeyê ey ra merdimo tewr namdar bêguman Cahît Sitki Taranci bî. Taranci lajê Bekir Sitki yo. Vanê ke Bekir Sitki sayeyê milkanê ke armenîyan caverdê dewlemend bîyo. Bikilmî keyeyê Pîrînççîzadeyan hem kontekstê Jenosîdê Armenîyan hem zî persa kurde de tarîx de zaf xeletîyê girdî kerdî.
