Mordem estbîyayîşê xo ra nata her tim bî waştoxê mûsayîşê zanayîşê neweyî û şînasnayeyî. Çîyo ke neno zanayene cuye ya. Çimkî azadîya mordemî, xobîyayîş û averşîyayîşê mordemî bi zanayîş û famkerdişê çîyanê neweyan mumkun ê. Averşîyayîşê civate bi averşîyayîşê zîhnê mordemî, bi averşîyayîşê zanayîşê mordemî dest pê kerdo. Dînamoyê civate zîhnê civate yo. Her ku zîhn roşin bîyo; tarî vila bîya, rayîrê civate roşin biyo û civate aver şîya.
Mordem di heme cagêrayîşanê xo de wazeno rêçê zanayîşanê ke mordem kerdo xulam (kole) û kerdo azad bivîno, xisûsîyetanê înan bimuso û bizano. No semed ra kevnarîya tarîxî ra nata zaf zanyaran, hunermendan, roşinvîran, feylozofan û pêxemberan bi xebat û kedêka zaf girde îzahatê zaf muhîmî vetê orte. Înan ra tayinan ser zanistîya gerdunê mîkroyî û dinyaya binatomî de, tayinan qada bîyolojî de xebatê zaf girdî kerdê, tayînan qada fîzîk û astronomî (feza) de xebatê zaf girdî kerdê û îzahatê zaf muhîmê ke rayîrê civate roşin kenê vetê orte. Înan ra tayinan ê ke badê mergê mordemî derbarê dinyaya bîne de îzahatî vetê orte û bi yê îzahatanê xo di rihê mordemî de rihetbîyayîş viraşto û di wextê tengî de qabê mordemî bîyo nefesêko baş.
La nê heme cagêrayîşan, heme zanayîşan, heme îzahatan, heme famkerdişan û manadayîşan heta cayêkî civate aver berda. Civate nêresnayo mirad û mexsed o baş o ke civate wazena. Nêeşkayî tarîye ser civatan bi temamî çinê bikerê.
Tespîtkerdişê semedê persgireyan di heman wext de yeno manaya tespîtkerdişê rayîr û raybazanê çareserîye. Zanayîşê tarîxî yê şaşî yenê manayanê cuye û pratîka şaşe. Qabê cuye û pratîka raşte hewcedarîya mordemî bi zanayîşê tarîxê raştî esta. Çimkî tarîxo esasî yo bingehîn tene hedîseyanê vîyarteyan ra pêk nîno. Hedîseyê ke vîyarte de pê ameyê di hedîseyanê emroyînan de estbîyayîşê xo pawenê û do hedîseyanê ameyoxê ma de estbîyayîşê xo verdewam bikerê. Loma tarîx, vîyarte, emro û ameyoxê ma heme di xo de hewêneno. No semed ra yo ke Ocalan vano: “Ma di serê tarîxî de, tarîx di emroyê ma de limite yo.”
Qewetê tarîxî yo zaf xurt esto. Tarîx estbîyayîş, nasname, zîhn û pratîka cuye dano mordemî. Derheqê ameyoxî de waştiş û utopya mordem û civate de virazeno (awan keno). Desthilatdarî-dewletê serwerî bi nê qewetê tarîxî zanê. Loma di sere de tarîxê xo nûsnenê û bi civatan danê qebulkerdiş. Bi no awayî qewetê tarîxî bi awayêko nebaş bikar arenê. Qabê tekûzkerdiş û mayîndekerdişê desthilatdarîya xo ya xirabe bikar arenê. Tarîxê civate yo ke heme çîyê civate, zîhn û heqîqetê civate di xo de hewêneno çinê hesebnenê. Wazenê vîrê civate ra vecê û çinê bikerê.
Bi nê tarîxê xo yê zûrkerî qewet û otorîteya xo bi ca û zexm kenê. Di heman wext de heqîqeta xo, nasname û statuya xo, “girdî û heqîya” xo, nirx, rûmet û dîsîplîna xo, rayîr û raybazanê xo û pratîka xo bi civate danê qebulkerdiş. Bi no awayî desthilatdarîya xo ya niheq, zulmkar û otorîtere ser civate ferz kenê û meşrûtîyetê xo virazenê. Yanî civate ra riza gênê. Bi nê tarîxê xo yê raştî ra dûrî him rizaya civate gênê himî ke bi qasê girdî û xoreyîya na riza estbîyayîş û mayîndebîyayîşê desthilatdarîya xo qedîm kenê. No semed ra ma eşkenê vacê estbîyayîşê tarîxê mordem-civate estbîyayîş û mayîndebîyayîşê mordem û civate yo. Mordem û civate bi tarîxê xo eşkenê estbîyayîşê xo verdewam bikerê û mayînde bibê.
No semed ra hewce keno ke ma her tim têgêrayîşanê xo de na muhîmîya tarîxî verê çimanê xo de bigêrê. Qabê ke rayîr û meşa ma ya ver bi azadî raşt û dirust bo û di a raye de ma bîşikê xo felekete, qiyamet û tofanan ra bipawê gere cagêrayîşê ma yê herî muhîm û xurt derbarê tarîx û civate de bibê. La hewce keno ma xo vîrî nêkerê ke qabê zanabîyayîş û famkerdişê tarîxî û civate hewcedarî bi zanayîşê tarîxê gerdûnê mîkro û makroyî esta.
Bêguman tarîx tene yo nuşteyê desthilatdar-dewlet ra pê nîno. Tarîxê civate 3 mîlyon serî verê joy di Riftê Vakûrê Afrîka de dest pê kerdo û heta emro verdewam keno. Kokê tarîxê civate di qlanê Vakûrê Afrîka de, beden (govde) di malbat, kabîle, eşîret û qewmê etnîkî yê Rojhelatê Mîyanînî de yo.
Her çiqas di derbarê tarîxî de zaf çîyî amebî vatiş û nûştiş ke tay çîyê ke nêamê vatiş û hewceyo ke bêrê vatiş û nûştiş estê. Înan ra yew babeta cinîyan a. Di tarîxê nuştekî yê estî de cinî çinya. Têkilîya cinî û tarîxî nîna vînayîş. Estbîyayîşê cinî yeno înkarkerdiş û yena çinêhesebnayîş. Wazenê cinî, rol û mîsyonê cinî yê tarîxê mordemî de bi civate bidê vîrîkerdiş. Tarîxê cinîyan û kurdan şibêyeno yewbînan. Wirdî zî teberê tarîxî de mendê. Fina ke têkilîya înan qet bi tarîxî nêvirazîyaya, rol û ristê înan di tarîx de qet çinê bîyo.
Heke emro cinîyî di tarîx de ameyê astê çinîbîyayîşî û hemayke yenê çinêhesibnayîş semedê ey çinêbîyayîşê tarîxê înan o nûştekî yo. Çinêbîyayîşê tarîxê înan o nûştekî nîno na mana ke tarîxê cinîyan çinyo. Cinî rayber û awankarê civate ya û wayîrê tarîxê zaf xurtî ya. La fina kurdan ê zî nêeşkayî tarîxê xo binûsê. Desthilatdarî-dewlete destûr nêdo cinîyan ke tarîxê xo binûsê.
Ma wexto ke tarîxê civate yo kevnar aynenê, ma vînenê ke pêkameyîşo civatî û civatbîyayîş merhale bi merhale pêk ameyo.
Nuşte do dewam bikero…
