Tarîxê Komara Tirkîya de vera şarê kurdî xeylêk qirkerdişî qewimîyayî û tedaya girde ameye caardene. Tarîxê dewleta tirke tarîxê qirkerdişan o. Estbîyayîşê netewe-dewleta tirke girêdayîyê çinbîyayîşê kurdan o. Kamcî partî yan kamcî sîyasetmedar beno wa bibo, polîtîkaya zordeste û qirkere nêbedilîyena. Armanco sereke yê dewleta tirke her tim qirkerdişê şarê kurdî yo.
Zanîyeno ke pê weçînitişanê serra 1950î Partîya Demokratîke (DP) ameye îqtîdar. Şaranê Tirkîya fikrîya ke êdî Tirkîya de pergala demokratîke bena. Labelê serrî ravêrtî û rîyo rast ê Partîya Demokratîke vejîya orte. Rîpêşê “demokratan” gina waro. Înan zî dest pê dişmenîya kurdan kerd. Yanî mîyanê CHP û DPî de “mûnavebe” estbî. Têna nameyê zulmkarî avurîya.
Derba Abdulkerîm Kasimî
Yeno zanayene ke serra 1958î de Iraq de binê serkêşîya General Abdulkerîm Kasimî de derbeyêke qewimîyaye. Na derbe kurdan rê rewşa başe amade kerde. Qanûnê bingeyî yê demdemî de maddeya 3. de ameyêne nuştene ke kurdî û erebî wayîrê hemparî yê Iraqî yê. No dem Mela Mustafa Barzanî leweyê General Abdulkerîm Kasimî de bî. Nameyê Barzanî tesîrê kurdanê Tirkîya zî kerdêne. Bêguman dewleta tirke waştêne ke têkilîyanê kurdan asteng bikero. Aye nêwaştêne kurdê Bakurê Kurdistanî wayîrê hişmendîya neteweyîye bibê.
Raporê Cemal Gurselî
Dewleta tirke seba ke vernîya têgêrayîşê kurdan bigêro, tayê hewldayîşê zexelî kerdî. Na çarçewa de tornê Şêx Seîdî Abdulmelîk Firat qala raporêkê Fermandarê Hêzanê Bejîyan Cemal Gurselî keno. Firatî wextê Derba 27ê Gulane de Yassiada de Wezîr Fatîn Ruştu Zorluyî reyde qisey kerdo û tayê zanayîşî girewtê. Goreyê nê zanayîşan Cemal Gurselî raporê xo de nuşto ke kurdî çekdar benê û hemverê dewleta tirke xoverdayîş amade kenê. Ey seba vergirewtişî vato ke wa “5 hezar yan 2 hezar 500 kurdî bêrê qirkerdene yan bêrê rusnayene kampan.” Dima ra Serokkomar Celal Bayar, Serokwezîr Adnan Menderes, Serfermandaro Pêroyî Cevdet Sunday, Wezîrê Karanê Teberî Fatîn Ruştu Zorlu, Wezîrê Karanê Zerreyî Namik Gedîk û Wezîrê Awanîye Tevfîk Îlerîyî mîyanê xo de no rapor ercna. Pêvînayîş de turanperest Tevfîk Îlerîyî wina qisey kerdo: “Ez embazê kurdan nîya. La eke ma nê raporî anê ca, ma Cezayîrî meyarê Kurdistan?”. Oncîna Wezîr Fatîn Ruştu Zorlu zî vera nê raporî yeno.
‘50 bi 50 darde bikerê’
Raporê Cemal Gurselî tenê binîqaş o. Apê Musa kitabê xo yê bi nameyê “Vîrameyîşê Mi” de nuseno ke no rapor bi destê Ergun Gokdenîzî (Şefê persa kurde yê asayîşê neteweyî) ameyo amadekerdene. Goreyê fikrê ma tîya de paradoks esto. Çike Ergun Gokdenîz badê cû tewrê prosesî beno. Na çarçewa de meqaleya Bîlal Nergîzî ya bi nameyê “Tirkîya de Mîyanê Serranê 1945-1960an de Persa Rojhelatî” deyra balkêş a. Nergîz nuseno ke Serokkomar Celal Bayarî raporê Cemal Gurselî wendo û wina qisey kerdo: “Rapor bi destê Fermandarê Hêzanê Bejîyan ameyo amadekerdene. Yan rapor bêro caardene yan zî fermandar bêro wezîfeyê xo ra girewtene. Eke rapor cade nêno caardene, o wext babete bêra cigêrayene.” Bi nê hawayî Serokwezîr Adnan Menderesî raporê Gurselî bi endamanê asayîş û MÎTê Tirkîya qisey kerdo. Asayîş ra Ergun Gokdenîz û MÎTî ra Zîya Selişikî tayê raporî amade kerdê. Bîlal Nergîz îdîa keno ke Gokdenîz û Selişikî waşt 40-50 kurdî bêrê tepiştene. Labelê Apê Musa nuseno ke Ergun Gokdenîzî waşt 1000 kurdê roşnvîrî bêrê kiştene. Goreyê zanayîşî yo ke Apê Musa dano Adnan Menderesî raporê Gokdenîzî wina ercnayo: “Sucê ke mufettîş qala ci keno sucê dardekerdişî yê. Ma nê 1000 kesan ra 50 merdiman bitepişê û pê qerarê mehkeme darde bikerê. Bi nê hawayî, eke ma eşkenê 50 bi 50 bitepişê û pê qerarê mehkeme darde bikerê, o wext ma eşkenê biresê hûmara 1000î.”
Celal Bayar “înkîla” wazeno
Apê Musa îfade keno ke Celal Bayarî raporê Ergun Gokdenîzî ecibnayo û vato ke “xora ‘înkîla’ hewce keno.” Zanîyeno ke çekuya înkîla yena manaya kinitişê kokê çîyêkî. Bayar nê metodanê xiraban xeylê “baş” zaneno. Çike o verê cû tewrê Qirkerdişê Dêrsimî bî û uca de “rolê” xo kay kerd.
Çekuya ‘komunîzm’ şuxilîyaye
Peynîya pêvînayîş û ercnayîşanê îdarekaranê tirkan de derheqê 50 merdiman de qerarê tepiştişî dîya. Hukmatê tirkî waştêne nê tepiştişan seba ke Amerîka ra hetkarîye bigêro bigureno. Ey plan kerdêne ke çimanê rojawanî de xeyalê “têgêrayîşê komunistî” biaferno. Oncîna waştêne kurdanê Bakurê Kurdistanî rê sey têgêrayîşê kurdî nê, sey têgêrayîşê komunîstî nîşan bido. Yanî îdareyê Adnan Menderesî hetêk ra planê binkorî kerdêne. Na polîtîka tebîî hetê Amerîka û kurdan ra eşkayêne qebul dîyêne. Çike Amerîka hemverê komunîzmî şer kerdêne û mîyanê kurdan de zî çekuya “komunîzm” qet rêzdarîye nêdîyêne.
Harbîye de hangarêk
Hukmatê Menderesî semedê tepişteyan Stenbol de cayêk amadekerdbî. Peyê bînaya Harbîye de hangarêk estbî. Hangar de 40 hebî hucrayî amade bîyî. Hucrayî xeylê teng bîyî. Ê mendêne goran. Bi nê hawayî 17ê kanûna 1959î de 32 kesî ameyî tepiştene. 16 çeleyê 1960î de 5 kesî zî îlaweyê lîste bîyî. Derba Gulana 27î ra dima 3 kesî tepişîyayî û hûmare vejîyaye 40. Seba ke hucrayan de têna 40 tepişteyî ca bîyênê, 10 merdimî bê tepiştişî ameyî muhakemekerdene. Badê cû dosyaya 2 kurdan zî ameye îlawekerdene na dewa. Hûmara tepişteyan bîye 51. Labelê na dewa termînolojî de sey “Dewaya 49an” hesibîyena. Çike tepişteyêko ciwan Emîn Batu hucraya xo de gonîşîyayîşê pîzeyî ra şî rehmet. Batuyî odaya xo de pê gonîya xo serê dêsî de wina nuştbî: “Ez baxçeyê bendeyîye de gulêkebîyayîşî ra zêdeyêr baxçeyê azadîye de têlîyêkbîyayîşî weçînena.”
Şîîra ‘Qimil’
Bahaneyê tepiştişî çimeyan de cîya yê. Tayê çimeyan de yeno îdîakerdene ke tepişteyan paştî dabî şîîra Apê Musayî ya bi nameyê “Qimil”. Şîîre tebaxe 1959 de rojnameyê Îlerî Yurt de weşanîyaye. Bêguman na şîîre rayaumûmîya Tirkîya û Kurdistan de xeylê veng vet. Labelê qerarê tepiştişî na şîîre ra dima nêgêrîya. Şîîre têna destê hukmatî hêzdar kerd û seba tepiştişî bahaneyêke afernaye. Yew zî Nacî Kutlay nuseno ke îdareyê Menderesî îdîa kerdo ke tepişteyan seba letekerdişê Tirkîya welatanê bînan ra hetkarîye girewto. Hukmatê tirkî heman wextî de fikrîyayo ke 50 merdimî endamê “Partîya Azadî ya Kurde” bîyî. Wina aseno ke nameyê partîye bi destê hukmatê Menderesî aferîya. Îdîanameyo ke derheqê tepişteyan de amade bî de xeylê cumleyê balkêşî estê. Uca de ameyêne nuştene ke ziwano ke hetê kurdan ra yeno qiseykerdene “têtewrê” ziwananê tirkî û fariskî yo. Oncîna nusîyêne ke rixmo ke kurdî “tirk ê”, ê xo sey kurd pênas kenê û wazenê dewleta xosere ronê.
Kurdê çepgir û rastgirî
Mîyanê tepişteyan de xeylê merdimê roşnvîrî û zanyarî estbî. Portreyê sey Apê Musa, Saît Kirmizitoprak (Dr. Şîvan), Nacî Kutlay, Saît Elçî, Selîm Kilicoglu, Muhsîn Şavata, Esat Cemîloglu, Canîp Yildirim, Orfî Akkoyunlu mabênê tepişteyan de bîyî. Hetê ekonomî û îdeolojî ra mabênê tepişteyan de tayê cîyayîyî estbî. Mîsal Nacî Kutlay nuseno ke Orfî Akkoyunlu wayîrê atolyêka girde û Esat Cemîloglu wayîrê herran bî. Tayê kurdî çepgir, tayê zî rastgir bîyî. Ma vajê Apê Musa, Dr. Şîvan, Hasan Akkuş kurdê çepgirî bîyî; Saît Elçî, Zîya Şerefhanoglu ûsn. wayîrê fikranê rastgiran bîyî.
Hucrayê mergî
Cayo ke tepişteyî tede mendêne, seba weşîye zaf xirab bî. Apê Musa vano ke odayan de merreyê leximî û espijî estbî. Tepişteyî nêeşkayêne mîyanê xo de qisey bikerê. Înan seba dayîş-girewtişê agahî merreyî şuxilnayêne. Merreyan kaxitê ke tede penîr û helwa vejîyêne kaş kerdêne û berdêne hucrayanê bînan. Tepişteyan çîyêk nuştêne û yewbînan rê pê merreyan rusnayêne. Nameyê nê dayîş-girewtişê agahî “posteberîya merreyî” bî. Hucrayî seba ke tepişteyî bikişîyayî amebî amadekerdene. Coka nameyê hucrayan sey “hucrayanê mergî” hesibîyêne.
Derba Gulana 27î
Gama ke tepişteyî hucrayanê Harbîye de mendêne, 27ê gulana 1960î de derbe qewimîyaye. Na derbe ra dima şertê înan hîna başêr bîyî. Badê cû 30ê nîsana 1964î de rîyê kêmîya delîlan derheqê tepişteyan de bira veradayîşî dîyaye. La dima reyna bi destê dadgeha berze ya temyîzî na bire ameye xeripnayene. Goreyê maddeyanê 141. û 142. ê Qanûnê Ceza yê Tirkî newe ra muhakemekerdiş virazîya. 24ê êlula 1965î de bi bahaneya ronayîşê partî û qelskerdişê hîsanê neteweyîyan 15 merdiman rê cezayê bi serranê 2.5-4 dîyayî. Badê cû 3ê gulana 1968î de dewa raştê ravîyartişê demî bîye. Peynîye de hewldayîşê dewleta tirke yo qilêrin û kêmkewte binkewt. “Bi zîrçê qirawile awa derya nêqelibîyena”.
