Çawa ku di nav zindîwaran de cûreyê mirov di pêvajoya pêşketina biyolojîk û çandî de gihîşt asta Homo Sapîens û her wiha pêşketina raman pêngaveke girîng bû, di heman demê de qonaxa yekem û bingehîn a şoreşa civakî jî; Şoreşa çandinî û gundan a ku bi serdema Neolîtîkê dest pê kir, pêngava duyemîn a girîng a mirovahiyê ye. Qonaxeke geleke girîng e ku pê re çarenûsa mirovahiyê di guhere. Di warê çandî û şaristaniyê de di mirov û civakê de guherînên mezin pêş dikeve û tê jiyîn.

Ev qonax, B.Z. dîroka wê di navbera 12 û 4 hezar sal berê de ye. Her çend ji hêla arkeolojîk ve wekî serdema paşîn a serdema kevir tê binavkirin jî navê Neolîtîkê îro ji vê yekê wêdetir wateyek wergirtiye. Li ser vê wateya mezin, kesê ku di vê serdema dîrokê de yekem car ji veguherîna mezin re got “Şoreşa Neolîtîk” profesor û dîroknasê arkeolojiyê yê brîtanî V. Gordon Childe bû. (1892-1957) Ji pênaseya Childe ya “Şoreşa Neolîtîk” ve ji bo derbasbûna ji aboriya xwezayê ya li ser îstismarkirina xwezayê ber bi aboriya li ser hilberîna xwarinê ve tê vegotin, têgîna Neolîtîkê di dîroka mirovahiyê de veguherînek pir girîng vedibêje.

Li gorî nêzîkatiya dîroka antropolojîk, di tevahiya dîroka mirovahiyê de yek ji du xalên veguherîna girîng Şoreşa Neolîtîk e û ya din jî Şoreşa Pîşesazî ye. Bi Şoreşa Çandinî û Gundan a Neolîtîk a ku li ser esasê kedîkirina nebat û heywanan bû, mirovahî bêveger bi cih bû û hema bêje hemû sazî û dezgehên civakî, siyasî û çandî yên îro di wê serdemê de hatin avêtin. Hevdem bi destpêka serdema Neolîtîkê re, di encama pêşketina teknîkî û komkirina serdema Mezolîtîk de û zêdebûna berhemdariyê, pêvajoya şaristanî û çandê ji qonaxa berî hilberînê ya nêçîr-komkirinê derbasî qonaxa hilberînê, ji koçeriyê ber bi niştecihbûnê ve diçe. Dibe gaveke mayînde ya kêrhatî. Li ser girîngiya kombûna çandî ya serdema Neolîtîkê û cihê wê di dîroka mirovatiyê de nirxandinên herî berfireh û ronîker hatine kirin.

Şoreşa Neolîtîkê bi rastî şoreşeke mezin e. Ji ber ku mirovan bi kedîkirina ajal û nebatan, di warê biyolojîk de bi peresînî, cûrebûn û zêdebûna wan de serdestî kiriye û rê nîşan daye. Mirov bi xwe dest pê kiriye biryar daye ku ka dê çi were hilberandin, li ku derê, çiqas, çawa û bi çi armancê dê bê kirin. Bi vî awayî pirsgirêka xwarinê çareser kirine û bi vê yekê hilberîna xwarinê pir zêde kirine. Li gorî hin antropologan, ‘Şoreşa Neolîtîk’, ku tê wateya kedîkirina sewal û nebatan, belkî qonaxa herî mezin a şaristaniyê bû. Ev çavdêriyeke pir rast e. Rûniştinên gundan ên yekem, bajarên ku di encama berhema zêde ya ku bi çandiniya avdanî, dabeşkirina kar, pere û aboriya bazarê, îcada nivîsandin û matematîkê de derketine holê. Bi sazîbûna milk û perwerdeyê, pêşxistina hiqûq, rêveberî, zanistî û hwd. li pey hev bi pêş ketiye.

Bêguman ne bêsedem e ku ev girîngiya Neolîtîkê tê pênasekirin. Bi rastî, heta şoreşa pîşesazî, hemû serdemên şaristaniya koletî û feodal jî tê de, şeklê hilberîna serdest a li ser rûyê erdê ji bilî çandinî û sewalkarî ku îcadên serdema neolîtîkê bûn, ne tiştekî din bû. Bi vê çanda nû ya ku di serî de li ser hilberîna çandiniyê û aboriyê hatibû avakirin, jiyana nêçîrvanî ya mirovan a ku nêzî du-sê mîlyon sal dom kiribû, hat marjînalîzekirin. Ji ber vê yekê meşa dirêj a bav û kalên me yên nêçîrvan ên ku her tim girêdayî xwezayê bûn û mîna sewalan dijiyan bi vê qonaxê bi dawî dibe. B.Z. li derdora 12 hezar salan serdemeke ku nayê vegerandin dest pê dike û Neolîtîk, nav û îfadeya vê guherîna mezin e. Ev yekane mutasyon e di dîroka mirovahiyê de. Ew sembola destpêka jiyanek nû ye ku heya şoreşa pîşesaziyê di sedsala 19’an de berdewam kir û dibe ku hîn jî berdewam bike.

Bi rastî jî, di pêvajoya xilasbûna ji girêdayiya parazît a ji xwezayê û bi rengekî tamkirina xwezayê, mirov bi xwe ji têkiliyên xwe berbi adetên xwe veguherînek dijî. Bi avakirina yekemîn gundên xwe yên mayînde, koçeriyê terk dikin û bi jiyan û axa niştecihbûyî ve girêdayî dibin; ew bi îcadkirina çandiniyê û kedîkirina ajalan qabiliyeta hilberîna xwarina xwe bi dest dixe; ew ji bo van hemûyan amûr û teknolojiya herî bêkêmasî ya serdemê diafirîne. Ji aliyê din ve, bi vê yekê re di warê civakîbûn, fêrbûna dabeşkirina kar, pisporîbûn û pêşxistina desthilatdarî û hiyerarşiyê de gavên girîng diavêjin. Mutasyonek (guhertin, metamorfoz) heye ku bi binesaziya xwe û binesaziya xwe ve wekî temam tê binavkirin. Weke ku L. Mumford di serdema Neolîtîkê de bi awayekî rast gotiye, “bi rastî, kedîkirina nebat û sewalan, mirov û jîngeha xwezayî tev bi hev re hatine kirin. Ev pêvajoyek e ku tê de mirov xwe jî bi rengekî xwe kedî dike û her tişt bi hev re û bi hev ve girêdayî pêş dikeve ye.

Me di nivîsên xwe yên beriya vê de behsa serdema Mezolîtîkê kiribû. Lê belê, şoreşa çandiniyê di serdema Neolîtîk de bû pergalek berfireh. Di vê qonaxê de, bi karanîna “rêbaza çandina tov” dikare tov ji hin nebatan were girtin û bi rêkûpêk biçînin. Hevdem bi vê re dest bi xwedîkirina sewalan her wiha bikaranîna sewalên kar ên wekî ker, hesp û ga jî kirin. Ji lew re jî bi çandinî û sewalkariyê derfetên jiyanê jî zêde dibe.

Bêşik, şoreşeke çandinî ya radîkal a bi vî rengî, jiyan û çandeke mayînde hewce dike. Dema em bala xwe didinê ne mimkûn e ku civakên koçer destkeftiyek wiha bi dest bixin. Lewma jî em dibînin ku ev yek jî tê wê wateyê ku mirov di serî de neçar bû ku xwe kedî bike.

Her wiha ya ku mohra xwe li vê şoreşê xist, teşe da çand û jiyanê û bi goşt û hestî kir mirov dikare bêje jin e. Bi kurt û kurmancî mirov dikare bêje xwedî û pêşengê vê şoreşê jin e. Şareşa zayendî ya ku bi binesaziya xwe ve şert û mercên wê mezin bûbûn û di serdemên berê de, bi taybetî di serdema Mezolîtîk de bi Neolîtîkê re bûye rastiyeke jiyanê.