Di tarîxê 5 hezar seran yê pergalê dewletanê xayinan de tay xisûsîyetê zaf muhîmî yê civata kurde est ê. Civata kurde di Hîlala Zêrîne de rayber û awankerdoxê şoriş û kulturê neolîtîkî ya. Di rayberî û awankerdişê kulturê neolîtîkî de rola sereke ya cinîya kurd a. Di kulturê neolîtîkî de ez ezî çini ya. Jehrkujê “ez ezî” “ma” est o. Aştî, aramî û yewbînî est a. Merdim bi merdimî dir, merdim bi xoza dir aşt o.
Pergalê dewleta xayine di rayberîya şaman û merdimê qurnazî de vera cinîya kurde û kulturê neolîtîkî di başûrê Mezopotamya de vecîyeno orte. Loma di tarîx de îxaneto yewîn ro civata kurde, ro cinîya kurde yeno kerdiş. Nê semedî ra raverşîyayîşê kulturê dewleta xayine heme civatan ra zêdeyêr civata kurde dir eleqeder keno. Vera na xeta xayine xoverdayîşo herî gird, xoverdayîşo herî derg û bêbeyntar hetê kurdan ra amo dayîş.
Wextê averkewtişê kulturê dewlete şarê kurdî zana û serewext bî. Heke şarê kurdî biwaştêne bi zanayîşê xo eşkayêne xo rê dewlete awan bikero. La şarê kurdî kulturê dewlete qebûl nêkerd. Estbîyayîşê kulturê dewlete qabê kulturê xo talûke vîna û vera kulturê dewlete xover da. No xoverdayîşê kurdan beno bingehê şerêkê bêeman û bêbeyntar yê şarê kurdî û pergalê dewleta xayine.
Destanê Gilgamêşî qalê nê şerê bêemanî keno. Qalê şerê civata kurda ya vera pergalê dewlete û mêrdê xayinî keno. Gilgamêş qiralo nîmhoma yê dewleta yewîna şaristanê Ûrûqî yo. Hûnbaba kurdo komunal o, kurdo azad o, kurdo şad û bextewar o. Enkîdo kurdo ke hetê pergalê dewleta xayine ra amo xapênayîş û kewto ser xeta xayine û îxanetî. Çîrokê Enkîdoyî çîrokê kurdê xayinî yê. Enkîdo rayber û kalikê heme kurdanê xayinan o. Xisûsîyetê heme xayinan di xisûsîyetê Enkîdoyî de limite yo. Heke ma karekter û xisûsîyetê Enkîdoyî baş nas û fam bikerê, ma do bieşkê karekter û xisûsîyetê kurdê xayinî ke bi rehetî fam bikerê.
Enkîdo verê îxanetî keso ke endamê civata xo ya komunal o. Keso ke zaf zexm û bedew o. Bi qasê gamêşêkî biqewet o. Mîyanê civata xo ya komunale de bi her kesî dir aşt û bi xoza dir aşt cuyeno. Bi ziwanê xoza zano, bi heme sewal û nebatan dir eşkeno xebere bido. Sewal û nebatî ey fina perçeyekê xo vînenê û qet tera nêtersenê û nêremenê.
Wexto ke qiralo nîmhoma Gilgamêş ro dermanê bêmergîye geyreno, bi Enkîdo dir têkilî virazeno. Bi na têkilî heme çî serobin beno. Gilgamêş bi pêşkeşkerdişê dewlemendî û nîmetanê pergalê xayinî Enkîdoyî xapêneno. Heş û mêjî serê Enkîdoyî ra vecîyena. Rihê Enkîdoyî yo “ma” tera vecîyeno, rihê “ezî” di bedenê ey de bi ca beno. Fina ke ma vatbî “ma” cuya komunal a, “ez” cuya pergalê xayinî ya. Kurdo ewilîno ke pergalê civata xo ya komunale ra vecîyeno Enkîdo yo. Bêguman civate vera îxanetê Enkîdoyî helwestê xo nîşan dana. La yo herî muhîm xoza ke helwestê xo nîşan dana. Sewal û nebatê ke verê joy dostê ey bîyî, heme tera remenê. Qabê ke têkilîya Enkîdoyî bi kulturê dewleta xayine dir virazîyaye, wa henî bawerîya înan pê nîna. Çimanê înan de Enkîdo bîyo xayin û bîyo dişmen. Enkîdo bi îxanetê xo him civata xo ra dûrî kuno, himî ke xoza ra dûrî kuno.
Enkîdo henî qabê xo û civata xo çin yo, tenê qabê xizmetkarîya dişmenê xo û dişmenê qewmê xo est o. Di şerê şarê kurdî û Gilgamêşî de oyo ke herî zêde bi dişmenî vera şarê xo şer keno, Enkîdo yo. Zilm, zordarî û xedarîya ke Gilgamêş nêkeno Enkîdo keno. Bêexlaqî û bêxtîyê ke Gilgamêş nêkeno, Enkîdo ro qewmê xo keno. Enkîdo lava û rîca Gilgamêşî rê keno ke Hûnbabayî bikişo. Qabê ke bi civata xo dir rî bi rî nêro û xayinîya ey nêro vîrî ey, wazeno yew kes civata ey ra weş nêmano. Qabê ke îxanetê xo dir rî bi rî nêro, wazeno qirê civata xo-qewmê xo biyaro. A roce ra nata heme îxanetkarî bi heman hestan hêrişê civata xo kenê. Qabê ke bi îxanetê xo dir rî bi rî nêrî, wazenê yew kurdo ke pak û azad, kurdo ke bi rûmet û bi anûr, kurdo ke xoverdêr di Kurdistan de nêmano. Wazenê ya heme fina înan îxanetkarî bê yayke qirê heminan bêro û heme bimrê.
Îxaneto ke di şexsê Enkîdoyî de dest pêkeno, fina kevneşopîyêka nebixêre dest kurdan ra vera nêdano. Mixabin heme dagirker û hêrişkaranê Kurdistanî di heme serdeman de xo rê bi rehetî Enkîdoyê neweyî peyda kerdê. Ray rayan no îxanet heta asta rayberî de raver şîyo. Îxanetê Harpagosî yo vera Astyagesî di asta rayberî de mînako herî muhîm o.
Bi ameyîşê îslamîyetî dir rayberîya kurdan di xeta îxanetî de kuna binê xizmetê dagirkerîya şarê erebî. Ameyîşê îslamîyetî yê Kurdistanî ra pey rayberîya kurdan henî qabê xo û qabê şarê xo çin ya, qabê ereban û xizmetkarîya dagirkerîya ereban est a. Arîstokrasîya kurdan paştî xo dana arîstokrasîya ereban û qederê xo bi qederê arîstokrasîya ereban a girê dana. Kulturê eşîrî û eşîretî bi destê arîstokrasîya kurdan bedelyeno, beno axatî û xulamtîya ereban.
Di serdemê pergalê modernîteya kapîtalîste de xizmetkarîya rayberanê kurdan a dagirkeran rê verdewam kena. Fermanê herî girdî û yê herî xidarî yê qirkerdiş û çinêkerdişê kurdan serdemê modernîteya kapîtalîste de pêk yenê. Di nê fermananê qirkerdişî de rayberîya kurde ser xeta îxanetî her tim di xizmetê dagirkeran de bîya. Na xeta îxanetkare di îxanetanê xo de sînor nas nêkena. Heme ray û raybazê qirkerdişê kurdan bi destê na xeta xayine ser kurdan rê ameyê ferzkerdiş û ameyê ramnayîş. Loma merdim eşkeno vaco ke di qirkerdişê civata kurde de, di qirkerdişê xozaya Kurdistanî de, di talankerdiş û wêrankerdişê Kurdistanî de rol û mîsyonê xeta xayine û xizmetkarîya dagirkeran zaf muhîm ê.
