Fîlozofo alman Martîn Heîddeger vano ke “ziwan keyeyê estbîyayîşî yo.” Merdimo ke ziwanê xo yê dayike de nênuseno û nêwaneno, êdî merdimo bîn o. Ey merdimî êdî estbîyayîşê xo vîndî kerdo û mêrde yo. Ziwan nîşanê gandarbîyayîşî yo. Na çarçewa de ganî kurdî wayîrê ziwanê xo bivejîyê. Ma no hewte şîyî Şûbeyê 2. yê Egitim Senî yê Amedî û hemserekê ci Serhat Kiliçî reyde derheqê rewşa ziwanî û xebatanê sendîka de qisey kerd.

Yeno zanayene ke şima ziwanê ma de yanî kirmanckî yan zazakî de eleqedar benê. Şima hem dersan danê û hem zî heta nika tayê meqaleyî zî nuştî. Gelo eleqedarbîyayîşê şima key dest pêkerd?

Ez bixo kirmanc yanî zaza ya û Pîran ra ya. Ez gedeyîya xo ra nata kirmanckî zana û qisey kena. Ez wazena vajî ke ma zazayî goreyê elementanê bînan û kurmancan hetê nuştiş û wendişî ra tayê bêşans ê. Îmkanê ma zêde nîyî. Merdim zêde raştê nuşteyanê bi zazakî nêno. Coka ê mi tayê herey bî. Eleqeyê mi serranê lîse û unîversîte de dest pêkerd. O dem tayê kovare û rojnameyî kewtêne mi dest. Mi rojnameyê Welat Verrojî de tayê nuşteyî taqîp kerdêne. Kovarê bînî zî ameyêne. Ez eşkena vajî ke unîversîte ra pey mi no kar xo rê kerd xem. Mi dest pê musayîşê gramerê kirmanckî kerd. Nuştişî bi no hawa dewam kerd.

Şima kirmanckî ça de musaye?

Xora mi tayê kitabî verî herînabî. Kitabê Denîz Gunduzî estbî. Raştnuştişê kirmanckî ser o kitabî estbî. Yew zî mi serra 2013yî de KURDÎ-DER de dest pê kursê kirmanckî kerd. Bi nê kursî mi verî asta yewine qedînaye. Asta diyine de semedo ke kirmanckîya mi baş bîye û hetê gramerî ra raver şîye, embazan ez mamosteyîye rê teşwîq kerd. A serre mîyan de mi dest pê mamosteyîya kirmanckî kerd.

Çend serrî mamosteyîye kerde?

Mi serra 2013yî ra heta serra 2016î mamosteyîye kerde. Bêgûman ge-ge mabên dabî. Ez eşkena vajî ke her dewr de yew pola mi bîye. Mi hem tîya Amed de KURDÎ-DER de, hem zî qezaya Qoserî ya Mêrdînî de serrêke derse daye. O çax uca de Egitim-Senî waştêne ke kurs abikero. Labelê mamosteyê înan çînbî. Ê mi de zî îmkan virazîya. Bi no hawa mi Qoser de dersê kirmanckî dayî.

Gama ke serra 2016î de KURDÎ-DER ame padayene, ma êdî nêeşkayî dersan bidê. La ma sendîkayan de dayîşê dersan rê dewam kerd. Nika kar û bar zaf o, nê semedî ra ez nêeşkena dersan bidî.

Keyeyê şima de kirmanckî yena qisey kerdene? Ma û pîyê xo de her tim ziwanê xo qisey kenê?

Ma heme ferdê keyeyî mîyanê xo de kirmanckî qisey kenê. Têna birayêkê mi ge-ge tirkî qisey keno. O mi ra qijêr o. Xora şansêkê mi estbî ke maya mi tirkî nêzanayêne. Coka keye de her tim cuya ma kirmanckî bîye.

Nê serranê peyênan Egitim-Sen zî girîngîye dano kirmanckî. Tayê şûbeyanê ci de dersî dîyenê. Kursî senîn şinê? Eleqedarbîyayîş est o?

Bêşik Egitim-Sen têna endamanê xo rê dersan dano. Teber ra kes nêeşkeno tewrê ci bibo. Xora ma bixo kurs nêakenê. Ma vajê Amed de MED-DER est o. Ma înan ra mamoste wazenê û ê ma rê şirawenê. Ma endaman rê veng danê û sinifan anê pê. Bi no hawa ma dest pê kursî kenê. Badê ke dezgehê sey KURDÎ-DER, MED-DER ronîyayî, mabênê înan û Egitim Senî de hemparîye dest pêkerd. Ma zafane kursan organîze kenê. Musnayîşê ziwanî de kedêka girde MED-DER dano. Birastî Egitim Senî serranê 2000an de kurs dayêne. La o çax nê kursî qedexe bîbî. Egitim Senî bi nimitkî bo zî kursê ziwanê kurdî dayî. Seba nê kursan polîsan çend reyî gala sendîka kerdo. Bikilmî Egitim Sen her tim musnayîşê ziwanê kurdî ser o vinderto. No xo rê kerdo kar û bar. Ez yewna vajî, sendîkaya ma de her serre di donemî kursê ziwanî yenê dayene. Têna Amed nê, şaristananê bînan de zî no kultur est o. Nika şûbeyê Egitim Senî yê

Dîclekentî de kursî dîyenê?

Nika kurmancî asta yewine, kirmanckî asta yewine de dersî dewam kenê. Raşteraşt ma kursê xo yê kirmanckî MED-DER de akerd. Yanî wendekarê ma şinê uca de derse vînenê. La kurmancî tîya de dîyena. Yew kêmanîye vejîyaye, coka ma wina kerd.

Gelo şima rewşa ziwanî senîn ercnenê? Goreyê serranê verênan ziwan aver şîyo? Yan eleqe tay bîyo?

Helbet têna zaravayê ma kirmanckî nê, kurmancî bibo yan çi ziwan beno wa bibo, eke wayîrê statuyî nêbo yan wareyê pêroyî de ca nêgêro, vera vera helîyêno. 50-60 serrî ver helbet kirmancan mîyan de hûmara merdimanê ke kirmancî qisey kerdêne hîna zêde bîye. Nika ez goreyê serranê xo vajî, ê yê ke duştê mi de yê zêde ziwanê xo qisey nêkenê. Xora ê gedeyanê ke dest pê dibistanan kenê de ziwan zaf kêmî yo. Çike ma û pîyê înan zî keye de kirmanckî qisey nêkenê. La ez eşkena vajî ke mîyanê komelî de semedê ziwanî hesasîyetêk zî est o. Ma vajê dezgeh û sazgehê ma wazenê hişmendîye bivirazê. Yew zî nika wext wextê dîjîtalî yo. Rixmo ke qedexeyê est ê, merdim eşkeno medyaya dîjîtale de bireso zanayîşî. Yew hişmendîye est a. Yanî ma nêeşkenê vajê ke êdî kirmancan ziwanê xo ra fek verada. Helbet no zî bes nîyo. Bitaybetî asîmîlasyon û otoasîmîlasyon rewşa ma ser o tesîrê xirabî keno. Hem asîmîlasyon est o, hem zî otoasîmîlasyon. Şar bixo bi hawayêkê zerrîwazî xo asîmîle keno.

Wina asîyeno ke dewlete seba ke asîmîlasyon xorî û hêzdar bibo qeyûmî tayîn kerdî? Şima nê caardişî senîn ercnenê?

Xora sîstemê qeyûman çarçewa asîmîlasyonî de nimuneyêke yo. Nika gama ke merdim ewneno, unîversîteyan de beşê ziwanî abîyî û yewna zî tayê qanalê weşanî ameyî akerdene. Wextê weçînayîşan de zî îqtîdaro sîyasî ge-ge bi kurdî propaganda keno. Birastî sîstemê qeyûman maskeyê na dewlete eşkera keno û fîneno. Ma zanê ke gama ke qeyûmî ameyî tayînkerdene, ê cayê ke tede perwerdeyo bi kurdî dîyeno padayî. Nê cayî nika bîyî “keyeyê zanayîşî”. Ê xizmetê çiyî kenê ma nêzanê. Eno yew nimûne yo. Eke cigêrayîşêk bêro kerdene, o wext ma eşkenê bivînê ke qeyûman çend kuçeyan de nameyê kurdî se kerdê. No cigêrayîş zaf muhîm o. No do rîyo rastikên ê qeyûman binawno. Yeno zanayene ke şaredarîye cayê şarî yo. Tîya de şar kurd o. Cayêkê sey Amedî de kurdî ciwîyenê. La kurdî şaredarîye de xo nêeşkenê bivînê. Xora sazgeh û dezgehanê dewlete de kurdî çînbî. Nika îdareyanê herêmîyan de zî çîn o.

Gelo ziwan senîn bêro xelisnayene? Kirmancî se bikerê?

Çarçewa na mesele de ganî merdim biewno dinya ra. Galler nimûneyêke yo. Merdim uca de eşkeno bivîno ke înan se kerdo. Ma eşkenê înan ra hêz bigêrê. Galler de ziwanê înan zî çînbî. La no proses seserra verî bî. Ziwanê înan nêameyêne qiseykerdene. Înan vera Qiralîya Yewbîyaye xover da. Şarî sey komelî program amade kerd, sazgeh û dezgehî ronayî. Seba taqîpkerdişê nê sazgeh û dezgehan komîserîyêke awan kerdê. Prosesê dergî de eşkayî ziwanê xo bixelisnê. Îmkanê înan hîna kêm bî. Çike ziwanê înan qet nêmendbî. La înan ziwanê xo açarna. Ê ma wina nîyo. Ziwanê ma hema zî keyeyan de est o. Hema şarê ma dewan de ziwanê xo qisey keno. Rewşe qasê ziwanê Gallerî xirab nîya. La eke ma verê ci nêgêrê, rewşe do şêro deraxê înan. Vergirewtişê helîyayîşê kirmanckî de helbet çîyêko tewr muhîm ziwanê ma de perwerde yo. Semedo ke ma kurd yan kirmanc ê, ganî ziwanê ma de perwerde bêro dayene. Heme xizmeto pêroyî yo ke şar tira feydedar beno, kam şar beno wa bibo, ganî ziwanê ci de bêro kerdene. Egitim Sen û konfederasyonê ma KESK zî bi nê qaydeyî xebitîyenê.

Şima sendîka de mîyanê xo de ziwanê kurdî qisey kenê?

Ez şima rê çîyêk vajî. Verî şarî ziwanê xo qisey kerdêne, sazgeh û dezgehan qisey nêkerdêne. Nika zî şar tay qisey keno, sazgeh û dezgehî qisey kenê. No hetêk ra çîyêko baş o. Hetekê bînî ra Amed de problemêkê ma est o. Hem kirmancî hem zî kurmancî est ê. Yewbînî famkerdiş xeylê zor beno. Yanî ma nêeşkenê vajê ke sendîkaya ma de seraser ziwanê kurdî yeno qiseykerdene. La kirmancî kirmancan reyde qisey kenê. Averşîyayîşêko baş est o. Hetta cayê ma de no ge-ge beno babeta yarîye. Ma rê vanê “şima mabênê xo de kirmanckî qisey kenê”. Tebîî çîyêkê xirabî nêvanê.

Seba xelisîyayîşê ziwanî sîyaset ra çi pawenê? Ganî sîyasetmedarê ma çi bikerê?

Çi têkoşîn beno wa bibo, têkoşînî pêrabeste yê. Bêguman tesîrê sîyasetî şarî ser o berz o. Babeta ziwanî de barêko pîl keweno sîyasetî ser. Beno ke bala şima anto, nê weçînayîşê pêroyî yê peyênî de Çewlîg de namzeta Partîya Çep a Keske Cemîle Turhalli Balsake waxt o ke dewan û şaristanan de gêraye, her tim kirmanckî qisey kerd, propaganda û ajîtasyonê xo bi kirmanckî kerd. Zaf eleqeyêko pîl ame nawnayene. Şar wazeno ke sîyasetmedarî ziwanê xo bikar bîyarê. Hînî têkoşînê sîyasetî ziwan o. Sîyaset hînî nê karî xo rê bikero bar. Eke sîyasetmedarî ziwanî bikar bîyarê, prestîjê ziwanî zêdnenê.

Gelo dewlete çira hende teda kena? Armancê dewlete çi yo?

Dewlete xo yew netewe ser o awan kerdo. A xo sey netewe-dewlete îfade kena. Neteweya xo ra teber estbîyayîşê şaranê bînan qebul nêkena. Na polîtîka newî nîya. Se serrî yo ke yena caardane. Dewleta winayêne de yewna ziwan de perwerdedayîş û qiseykerdiş sey “tehluke” asîyeno. Kodê dewlete wina yê. Ganî yo ke dewlete na seserre de gamêkanê demokratîkan bierzo. Kinc dirîya, dewlete hema zî pîne kena. La no pîne çareser nêkeno. O wext ganî yo ke kinc bêro bedilnayene. Tebîî dewlete de armanco winayên çîn o. Hetta a wazena ziwanê kurdî werte ra biwedarno. Ganî şarê ma wayîrê ziwanê xo vejîyo. Gama ke ma resenê roja felatî, qe nê destê ma de çîyêk bibo. Tîya de zî mesulîyet keweno şarî ser. Her keye heta cayêkî eşkeno bibo wendegeh.

Serhat Kiliç kam o?

Serra 1990î de dewa Ekragî ya qezaya Pîranî ya Amedî de ame dinya. Unîversîteya Dîcleyî de beşê matematîkî ra mezun bî. Nika mamosteyîya matematîkî keno. 2012yî ra nata mamosteyîya kirmanckî zî keno. Serra 2023yî de Şûbeyê 2. yê Amedî yê Egitim Senî rê sey hemserek ame weçînitene.