Tarîxê mureyan reseno heta 45 hezar serrî verê cû. Verê ke cam îcat bibo mure pê diranê heywanan, heywanê binê awe, pençê heywanan û maddeyanê organîkan virazîyaya. La bado ke cam îcat bî mure vilayê Împaratorîya Romayî, Misirî, qeraxê Behra Sipî û Venedîkî zî bî. Goreyê bawerîyanê kehenan ke roja ma ya ewroyine de daxî hema şopê înan dewam keno de mure seba zanist, serwet, nezer, bereket, weşî, pawitiş û xeylê çîyanê bînan ameya xebetnayîş û yena xebetnayîş ke wa nê çîyanê başan bida kesê ke ci xora bikerê. Mureyê verên pê maddeyanê organîkan ameyî viraştiş. Mînak sey xîç, qaşikê derya, didanê heywanan, pençe, kerra, sedef, încî, didanê fîlî, qoç, este û texteyan virazîyayê. Heto bîn de badê dîyişê madeyan pê cam, asin û plastîkan zî virazîyayî. Mure tewr zêde gilover yena viraştiş. Bazinan ra bigêrene heta kolye, giştire, tezbîhe, rîpoşê sereyê cinîyan, mureya nezerî û xeylê çîyê bînî pê mureyanê renginan virazîyenê.
Yeno vatene ke qaşikê şeytanokî yê deryayî Nassarius mînaka tewr kehen ê zîvkerîye yo ke goreyê texmînan qaseyê 100.000 serrî emrê ci esto. Merdimê kehenî verê cû seba masetepiştişî qaşikê şeytanokan xebetnayî ke no zî tewirêka mureyan yena hesibnayîş. Mure bi seyan serrî yo heme kulturan de ameya xebetnayîş. Cam peynîya Donemê Paleolîtîkî yanî Îsayî ra ver sey madde ameya xebetnayîş û nizdîyê 3 hezar û 400 serrî verê cû ameya kifşkerdiş. Mureya camin ya ke pê destan ameya viraştiş vîşêrê Împaratorîya Romayî Misir, Deryaya Sipî û Venedîkan de zî demêko derg ameya şixulnayîş. Dîyîşê camî de tewr vernî mure ameya viraştiş û dima ra caman ra tewir bi tewir çîyê bînî virazîyayî.
Mure reya yewine Donemê Paleolîtîkî yanî Îsayî ra ver 45 hezar serrî verê cû vejîyaya werte. Mureya tewr pêt yanî ya sağlam pê materyalanê organîkan yanî sey qaşikê heywananê deryayî û didanê fîlî virazîyaya. Anatolîya de mureyêka camin ya tîkgoşe ke sey mureya tewr verên yena hesibnayîş ameya dîyiş û yeno texmînkerdene ke Îsayî ra vera û qaseyê 1 û 700 serrî verê emrê ci esta.
Heta nika merkezê Wan, Erçek û Karagun, nizdîyê Antakya Alalahî de, Afyon de mezelê Hîtîtan ê Yanarlarî ke sey kupan tikgoşe virazîyayî de şopê mureyê camin ame dîyayîş.
Misir de kulturê mureyan xeylê vilabîyaye yo û tarîxî yo. Misir de mure heta peynîya cuya merdimî yena xoradayîş û şixulnayîş. Badê mergî zî tewrê meyît şirawîyena heqî. Demê verênan de welatê Misirî de rengê kewe têmîyankerdişê kobalt û bakirî ra virazîyaya û no têmîyankerdiş bado ke keweno firine rengê kewe vejîyeno werte.
Heto bîn de badê dîyîşê camî tarîx de tîcaretê înan zî ameyo kerdiş û hema zî yeno kerdiş. Verê cû Anatolîya de mîyanê malê luksî yê ke tîcaretê înan ameyêne kerdiş de mureyê lapis lazulî û akîk zî estbî. Romayijî badê fetîhê rojhelatî yê Îskenderî ke no hedîse sey destpêkerdişê donemê Hellenîstîkî yeno zanayene de mureyanê camin û ê amberî rayîrê Îpekî ke sey rayîrê tîcaretî yeno zanayene ra mureyan berdî rojhelat. Mure badê dîyişê teknolojî û adirî pê herra pewte, fayans, cam û maddeyanê cîya cîyayan zî dekewte cuya merdimîye.
Eke ma vajî mure tena seba dekoratîfî ameya xebetnayîş ma do şaşî bikerî. Çimkî tarîx ra nata mure pêroyê şaran mîyan de tewr zêde seba bawerî û pawitişî ameya xebetnayîş. Her çend ke dem derbaz bibo, bawerîya mureyan ke merdiman nêweşî û xirabîyan ra pawena û şans ana merdimî rê hema zî dewam kena. Mînak mureya nezerî zêde yena şixulnayîş û roja ma ya ewro de zî seba nezerî ra pawitiş yena şixulnayîş. Goreyê reng, şekil û maddeyan bawerîya mureyan zî bedelîyena.
Mureya nezerî resena hezar serran verê cû. Tespîtkerdişê tarîxê aye mumkun nîyo. La seba ke na mure merdiman çimkeran û çimanê xiraban ra bipawa yena bikarardiş. Goreyê cigêrayîşanê nuştox Frederick Thomas Elworthyî nezer vîşêrê Yunanan, hîkeyeyanê Îrlandayî û paganan de zî esto. Heto bîn de kitabê pîrozî Kuran û Încîlî de zî na mesela ca gêna. Goreyê fîlozofê Yunan, Plutarkhosî hetê zanistî ê çimê lanetkerdeyan zî esto. Çimê merdiman de hêzêk ko eşkeno doman û heywanan bimirno esto. No hêz bi çiman nîno vînayene û roşnayanê yanî işinanê şenikan vila keno. Goreyê tay bawerîyan tewr zêde merdimê çim kewe çimkerî û çimê înan gineno çîyê ke weşê înan şêro.
Yeno vatene ke ewnîyayîşê kesê çimkeran înan rê zî xirabî ano. Minak hîkayeyêka Polonya de camêrdêk seba ke çim nêkero keye û heskerdoxanê xo çimanê xo veto. Mureya nezerî ya orjînal pê destan yena viraştiş û guleyo helnayene debeno mîyanê ci. Çimo ke serê mure de yo, firinêko taybet de yeno viraştiş ke no firin de vîşêrê çiman ti çîyêk nîno viraştiş. Çim yeno manaya çimê Homayî ke her çîyî vîneno. No çim masonan ra bigêrêne heta pereyanê ewropî xeylê çîyan de ameyo û yeno xebetnayîş. Her çend ke xeylê tewirê mureyan bibo zî wexto ke qala mure yena kerdiş tewr vernî mureya nezerî yena vîrê merdimî.
Mureya ke pê cam virazîyena pê di şîşan yena viraştiş. Camê serê di şîşan zî goreyê xeyalê westa form gêno. Mure bi asanî nîna viraştiş. Firina ke pê çamirê kîlî ameyo viraştiş de û 1000 derece germîya ci esto de yena viraştiş. Çîyê çalikin sey bardak û vazoyî zî pê pifkerdişê camo helnayene form gênê. Goreyê bawerîya ke heta serranê hezar û newsêyan zî dewam kerdêne de şar mureya hewt qulun ya kewe, kelawa hewt rîşikin, sereyêk sîr, dermanê çorege ya sîya, înan heminan piştêne rîpoşêko sûre û pê kurdaleyêko kewe rîpoş baş girê dayêne û verê sereyê domano ke sunnet bîyêne de daliqnayêne. Na bawerî de vatêne ke no çî doman heme xirabîyan ra paweno.
Goreyê arkeolog Lynn Gamble ya ke kabîleyanê Kalîfornîya sero de cigêrayîşanê hîrayan kerda, kabîleya Çumaşî ya ke verê cû serê erdê Kalîfornîya de cuyaya, mureya qalikinan sey pere xebetnaya. Wexto ke ma ewnîyenê materyalanê derheqê mureyan ma vînenê ke şixulnayîşê mureyan goreyê dem û amacî bedelîyeno.
