Şorişê Îslamî yê 1979î ra dima Îran de bi qanûnanê şerîatî heqê cinîyan ameyî xespkerdene. Îran de wextê Şah Rizayî de (1932-1941) unîversîte de heqê wendiş, cîyabîyayîş û xebitîyayîşê cinîyan estbî. Serra 1963yî de zî cinîyan Îran de heqê raydayîşî vist destî. La 1979 de Şorişê Îslamî yê Îranî ra dima heqanê cinîyan derbêka girane werde. Wextê serekkomarîya Mahmud Ahmedînejadî de serra 2005î de Polîsê Exlaqî ameyî wezîfedarkerdene ke înan Jîna Emînî kiştbî. Nê Polîsê Exlaqî (Dewrîyeyê Îrşadî) bi wesayîtanê keskî gêrenê û eke cinîyî meqyaj bikerê, xo bixemilnê û kincê dûştê qanûnan xo rê bidê, nînan tepişenê.
13ê êlule de cinîya bi nameyê Jîna (Mehsa) Emînîya ke (22) Rojhelatê Kurdîstanî ra ya, Tehran de hetê ‘Polîsanê Exlaqî’ ra semedo ke gijikê ci aseno, amebî qetilkerdene. A roje ra dima sere de Rojhelat û Îran de pêroyê dinya de şar kewt payan ser û çalakîyanê şermezarkerdişî dinya de veng da. Jîna Emînîye 13ê êlule ra heta 16ê êlule 3 rojan koma de mende. Rejîmo ke Jînaye qetil kerd, hewl da ke hedîse binimno û îdîa kerd ke wextê destbendkerdişî de Jîna Emînî krîzê qelbî vîyarta. La şahîdan û belgeyan da zanayene ke Jîna netîceya îşkenceyî de kewta koma. Dima ke Jîna Emînî dinyaya xo bedilnaye, çalakîya verêne şaristanê Seqizî yê Rojhelatê Kurdistanî de dîyaye destpêkerdiş. Çilaya ke Seqîzî de ameye tafînayîş, vilayê çar parçeyanê Kurdistanî bîye û veng da.
Nika yewna hedîseyêko winasî Tehran de qewimîya. Goreyê medyaya Îranî Tehran de ‘Polîsanê Exlaqî’ hêrişê domana kurde ya 16 serre Armîta Girawende kerd û domane nika koma de ya. Goreyê Komeleya Heqanê Merdiman a Kurdistanî, Girawenda ke Kirmanşahî ra ya metroyê îstasyonî de seba ke ‘çîtika xo tam nêqefilnaya’ raştê hêrişê polîsan ameye. Armîta hêriş de sereyê xo ra derbe girewte. Dadîya Girawende ameye destbendkerdiş û semedo ke fotografê Girawende nêrî vilakerdiş, dest ronîya telefonanê ferdanê keyeyî. Dewleta Îranî nêverdena ke dîmenî bêrê weşanayene û rojnamegerî xebera serebûtî bikerê. Rojnamegerêkî/e waşt şoro/a nêweşxane la hêzanê asayîşî verê ci girewt.
Derheqê têkoşînê vera qirkerdişê cinîya kurde Jîna Mehsa Emînî de sosyologe Ruken Erguneşa ke awankaranê Komeleya Rosa ra yew a qisey kerd.
Erguneşe qiseykerdişê xo de wina vat: “Serrgêra yewine ya qetilkerdişê Jîna Emînîye de ma bi siloganê Jin, Jiyan, Azadî raşteyan de bîyî. Roja yewşeme domana kurde Armîta Girawende metro de sey Jîna Emînîye hetê ‘Polîsê Exlaqî’ ra raştê lînçî ameye û semedo ke aqûbetê ci nêro zanayîş, hetê dewlete ra hewldayîşê nimitişî virazîya. Destur nîno dayîş ke keye kênaya xo bivîno. No zîhnîyeto qatil eslê xo de 79 de binê nameyê şorişê Humeynî de bi awankerdişê Komara Îslamî reyde vejîya raşte. No zîhnîyeto ke binê nameyê şorişî de ame awankerdiş, sere de cinîyan kerd hedef. Beno ke o wext qanûn çinî bo, la badê şorişê 79î ra hêrişê vera cinîyan dest pêkerd û cinî raşteyan de ameyî lînçkerdiş. Dormeyê Humeynî qalê qanûnê seregirewtişî kerdêne. Serra 1981î de pêroyê komelî ser de zext, destbendkerdişê siyasî û bêtesîrverdayîşê komelî dest pêkeno. 1983yî de hema ke çîyêk çinî bî û dezgehanê fermîyan de hema qanûn çinî bî, cinîyanê sereakerdeyan rê dekewtişê dezgehan qedexe bî. Wexto ke ma ewnîyenê, caardişê fîîlî senî bîyî fermî vînenê.”
Erguneşe bale ante dezhegbîyayîşê qetilkerdişê cinîyan û wina dewam kerd: “Ma dişmenîye û şîdetê vera cinîyan ra şîyayîşê rejîmî vînenê. Qanûnanê cîya cîyan vejenê, qanûnê seregirewtiş û îfetî vejîya, wezîrîya teşwîqê erdem û astengkerdişê bêexlaqî ameye awankerdiş. 83yî ra nata vera cinîyan de hêrişê cînsî, lînç û kezab eştiş estê, la vera înan de serra 2005î de hetê Heyetê Berzî yê Şorişê Kulturî ra qerarê raybazê averberdişî yê kulturê îffetî yeno girewtiş û serra 2006î de zî keweno fermîyet. Bi fermîbîyayîşê qanûnî reyde tena mîyanê yew aşme de 63 hezar cinî raştê hêrişî yenê. Nê prosesê qetilkerdişê Jîna Emînî ramojna ke Îran û Rojhelatê Mîyanênî de derheqê cinîyan de her qerar hetê rejîmî ra bi hawayêkê sîstematîk û îdeolojîkî dîyeno. Nîmserre de hêrişêko hovî ame ciwîyayîş. Qerarê ke dewletî gênî û qanûnê ke vejenê, pêkerdişê ke betal kenî, yenê çi mana, ma vînenê. Îran de zî polîtîkaya bêcezaverdayîşî hetê serdestan ra dewre de ya.”
Goreyê dayeyanê fermîyan Îran û Rojhelatê Kurdistanî de tewr tay 500 merdimî ameyî qetilkerdene û 7 çalakîkerî zî ameyî dardekerdene. Dewleta Îranî kerd ke pê teda û zordarîye çalakîyan asteng bikera. Tewr peynî rejîmî 21ê gulana 2023yî de qanûnê ‘paştîdayîşê seba kulturê seregirewtişî û îffetî’ vet. Goreyê nê qanûnî kesê ke çarçeweya qanûnê kincan tênêgêrî do bêrê cezakerdene.
