Mi nuşteyê verînî de vatbî nika ra pey şima rê yew kokê dare û yew zî gilê dare ra behs kena. Mi vatbî ‘erdê kurdan seke talan bîyo. Milk, kultur û ziwanê înan zî talan bîyo. Hîna zî têkilîya şarê kurdî tebîet ra dûrî nêkewta. Çunke kokê ma xorî yo. Kokê dare çendêk binê erdî de yo, hîna lez nêbirîyeno. Gilê daran çendêk zêde bibo, vilê daran zî hîna zaf beno. Dare bê kokê xo nêbena, kok zî bê dare nêbeno. Dare bi kokê xo ra hêz gêna, kok zî bi dare zergûn beno.’

Behskerdişê mi vînayîşê bi çimanê mi semedê cinîyanê kurdan rê tena yew nimûne yo. Ma heme merdimî ma se bikerî zî ma heme kokê daran nêvînenî. Çunke kok binê erdî de yo. Çendêk xorî bibo hindey ma rê nêasîyeno. Ma bi çimanê xo zaf nêvînenî labelê ma zanî ke çendêk gilê dare estî hindey kokî zî estî.

Nika ez wazena ke şima rê yew kokê ma ra behs bikera.

Ma zanî ke qanûnê tebîetî bi şeklêko taybet o. Darî zî parçeyê tebîetî yî. Ekosîstemê dinya de dare ganîyîya xo bi rengê xo, bi vengê xo semedê cayê xoza de muhîm a. Kok wazeno binê erdî ra kok bigêro ke gilê aye bireso teber. Raştî esto ke tebîetî de her çî bi çepê xo esto. Ma nê ser o eşkenî yew nimuneyî zî bidî.

Bîyayîşê enerjî de ganî yew hete de pozîtîf yew hete de zî negatîf bibo. Tena yew pozîtîf yan zî yew negatîfî ser çîyêk nêbeno, yew manaya ey çin a. Mesela bîyayîşê merdiman zî wina yo. Cinîyî û camêrdî bi tena manaya înan çin a. Têdir yew manaya înan esta. Çunke têhetîya înan ra merdim, merdimî ra zî bîyayîşê komelî beno. Ma eşkenî vajî ke her ganî û her bêganîya tebîetî de tersîya/çepîya ê esta.

Ma bîyî babeta xoserî, ma eşkenî vajî ma kokê dare bê gilê aye nêeşkenî bifikrî.

Goreba mi ez nê kokan zafî de rolê şexsîyetê cinîyan zaf vînena.

Tarîxê kurdan de her tim zilm û serewedaritiş bîyo. Nê serewedaritişê înan de cinîyî ma, bi rolêkê muhîmî girewto. Cinîye bingeyîya rihê komelê ma bi xoserî destanê xo viraşto. Nê destanan ra zaf melumatê ma çin o çunke tarîxê ma bi destê muktedîran ameyo nuştene. Çimanê tarîxê xerîban reyde ma nika newe musenî/bander benî ke cuya kurdan de ziwanê înan ra bigêrên heta folklorê înan erdê Mezopotamya de şarê bînan rê îlham bîyo. Nê zanayîşê înan cinîyan reyde devam kerdo. Cinîyî ziwan, kultur, zanayîş heme têdir pêser kerdo û heme ronayo kupe. Destê cinîyan de, her tim destê înan de yew kupe esta. Na kupe de her çî muhafaza kenî. Na kupe de barê dinya esto. Vêşonîya merdimî û têşonîya merdimî zî na kupe ra safî kenî. Îlhamê komelî û moralê komelî zî girêdayîyê destê înan o. Vêşonîya merdimî ra weşêr vêşonîya komelî zî na kupe ra safî kenî. Ciniyî raşta pîzeyê merdimî mird kenî labelê mezgê înan zî dekenî.

Merdim vêşonî ra têşonî ra mireno labelê komel bê moral û terse ra mireno. Çunke dewamkerdişê komelî bi meraq û moral û cesaret reyde beno. Mesela tilîlîya kurdan bi fekê cinîyan ra her kesi rê moral dana û şeran de zî şarî rê cesaret dana. Cinîye rolê xo bi sembolê xo reyde viraşto. Nê sembolî bi çareserîya şarî rê zaf muhîm î. Wext yew dewa de, eştişê melhefa cinîye şaran rê bena sembola aştîye. Estanekanê ma yê zafan de qarekterê cinîyî yewin î, qalkerdoxî estanekan û destanan zî cinî yî.

Ez wazena şima rê yew hîkayeya cinîya verîne ya kurdan ser o behs bikera. Nameyê nê cinîyan ra yew cinîye esta ke nameyê aye Rindêxan a. Hîkayeya Rindêxane Sason de vîyarena. Rindêxane kêneka serokê serewedaritişê Sasonî Mihemedê Elîyê Ûnîsî ya. Qiyamê 1925î ra pey Ûnîsî û embazanê ey 1926î de Sasonî de yew serewedaritiş ronenî. Rindêxane û pîyê aye têdir nê herbî de serekîye kenî. Labelê nê herbî de Rindêxane birîndar yena esîrkerdiş. Fermandar aye wext vîneno, rindîyîya aye ser wazeno ke aye bigêro û dest binan ser o. Rindêxane zana ke nê eskerî eşkenî aye rê her çî bikerî çunke esîr bîya. Fermandarî rê vana ‘Ez esîr a, şima ser leşê mi ra eşkenî her çî bikerî. Labelê keyeyê mi, erdê keyeyê Elîyê Unisî ser de ez nêeşkena şima reyde biba. Nê sînorî de destê şima eger mi rê bigino ez xo kişena.’

Nê hewlî ra pey fermandar aye ra perseno, vano ‘Sînorê erdê şima çi yo’. A zî vana ‘Sînorê ma pirdê Malabadî yo.’

Têdir konî rayîr û yenî pird ser. Rindêxane şina ser pirdî. Wazena ke pirdî ra biewna erdê pîyê xo. Ewnena, ewnena peynîya erdê xo nêvînena. Linga xo ser pirdî ra berz kena, destê xo akena yew dêr vana.

‘Ezim Rinda Rindêxan Kaça mîr û axayê çîyan Ey Tirkê Tacîk

Karê we çiye li van ciyan Rinda rindê namdar

Ez dimirim, birîndar û bê zar

Teslîm nabim destê negar û najim bê ar’

Bade pey yew nefes gêna zereyê xo, ewnena eskeran û qêrena û vana ‘Ez bi kederê xo û birîndarîya xo wazena bimira, şima nêeşkenî onurê mi û rihê mi teslîm bigêrî’. Bade pey xo pirdî ra erzena.

Hîkayeya Rindêxane cuya kurdan de yew nimûneyê qijkek o. Çi heyfo ke tarîxê kurdan de bi destê înan de cuya înan ser o zaf nîyamo nuştene. Labelê bi goreba qeydeyê xo bi fekan ra heta nika zî resayo. Serewedaritişê kurdan peynîye de ma ra yew rihê ganî resnayo. Destanê ma bi fekî ra nesil nesil bi vatişê xo reyde rihê xo resnayo ma. Helbet nê tarîxê ma de tena Rindêxane çin a. Rindêxane yew kok a. Qêrînîya Rindêxane gilê daran de vil dana. Vil dana bena Zarîfe, bena Besê. Ma zanî ke yew raştî esta. O zî tarîx bi destê cinîyan nîyamo nuştene labelê seyrê tarîxî de viraştiş û bedelnayîş bi destê cinîyan bîyo. Çunke kupe ha destê cinîyan de ya. Her çî manîpulasyonê tarîxî de vajî na kupe, kupa Pandora ya û zereyê aye de xirabîye, zerrînêweşî esta labelê na kupe de ma zanî ke pêserbîyayîşê mêrasê ma yo nimite esto. Şarê ma nika na kupe ra motîvasyonêko pîl girewto dor û werî na kupe de gowend gêno û bi welatê xo ser o dêronê xo vano.

*Hîkayeya Rindêxane herêma kurdan de bi fekkî yena qiseykerdene. Na hîkaye bi kitabê Mehmet Bayrakî de vîyarena.

Çime: Mehmet Bayrak, Kuşatmayı Yaran Kürt Kadını: Kürt Amazon Fataraş’tan Gerilla’ya, Özge Yayınları, Ankara 2015.