Kurdan tarîx de bêguman tayê dewletî û mîrîyî awan kerdî. Medî, Deysemîyî, Şeddadîyî, Mervanîyî, Eyyûbîyî, mîrîyê sey Şîrvan, Botan, Soran, Baban ûsn. mîyanê nê awanîyan de bîyî. Seserranê XIX. û XX. de dinya de netewe-dewletî qewimîyayî. Şaran dest pê dîyarkerdişê ameyoxê xo kerd. Kurdan zî tayê hewldayîşî kerdî. Hem vera Împaratorîya Osmanî û hem zî vera Îranî çend serewedaritişî bîyî.
Xoverdayîşê kurdanê Rojhelatê Kurdistanî de bitaybetî Komara Kurdistanî (KK) wayîrê cayê avzelî ya. Ma nê nuşteyê xo de tenê bala ronîyayîş û rijîyayîşê na komare bidê. Yeno zanayene ke Şerê Dinya yê II. 1ê êlula 1939î de bi hêrişê Almanya yê vera Polonya dest pêkerd. Şer vilayê xeylê welatan bî. Yewîya Sovyetan, Amerîka û Îngilîstanî mabênê xo de hemkarî kerdbî. Serra 1941î de 3 dewletan erdê Îranî ser o serdestîya xo hîra kerde. Hetêk ra Amerîka û Îngilîstanî herranê başûrê Îranî girewtbî binê bandora xo, hetekê bînî ra Yewîya Sovyetan vakurê Îranî de aktîf bîye. Herêma Mahabadî de aktîvîteya nê hêzan çinbî. Kurdê Rojhelatê Kurdistanî na rewşe ra feydedar bîyî û teşrîna verêna 1942î de rêxistina bi nameyê “Komelaya Ciwanê Kurd” awan kerde.
Yewîya Sovyetan
No wext Yewîya Sovyetan Mahabad de dest pê tayê xebatan kerdbî. Cigêrayox Archîe Roosevelt Jr. dîyar keno ke di ajanê Yewîya Sovyetan Abdullahov û Haciov ameyî Mahabad. Abdullahov tîya de dekewto dikanêkê meyî yê armenîyan. Dikan de raştê merdimêkî yo ke kincê herêmî yê kurdan girewtbî pira, ame. Merdim girêdayîyê Komela bî. Nê pêvînayîşî ra dima Abdullahovî rêxistine reyde têkilîyî viraştî. Na çarçewa de komelêka bi nameyî “Komeleya Têkilîyanê Kulturî yê Kurd û Sovyetan” ronîyaye.
Qazî Mihemed û Seyfî Qazî
Yewîya Sovyetan birastî îdarekarê Komela zêde nêecibnayêne. Mîyanê rêxistine de serekê eşîra Şîkakî Emîr Han Şerîfî, Emîr Esad, Karanî Axa ûsn. estbî. Herinda nê portreyan de îdarekaro hîna hunerin lazim bî. Nameyê Qazî Mihemedî no dem zaf şuxilîyêne. Mahabad de merdimêko namdar bî. Babîyê ci Qazî Alî zî semedê şarê xo xeylê têkoşîn kerdbî. Qazî Mihemed hem şexsîyeto dîndar hem zî dadger bî. Cigêrayox Roosevelt ano ziwan ke îdareyê Sovyetî waşt Qazî Mihemed û birazayê ey Seyfî Qazî mîyanê Komela de ca bigêrê. Îdarekaranê ke ma cor de nîşan dayî Qazî Mihemed nêwaştêne. Çike o wayîrê kesayetê otorîterî bî. La peynîye de Qazî Mihemed kewt mîyanê partî.
PDK-Îran ronîya
Komela rêxistina nêmqanûnî bîye. Nuştoxo kurd Abdurrahman Qasimlo nuseno ke rixmo ke na rêxistine mîyanê girseyan de zaf ameyêne heskerdene, wayîrê awanîyêka organîzasyonî nêbîye. Rojhelatê Kurdistanî hewcedarê rêxistina ke wayîrê bernameyê sîyasî û perspektîfê hîrayî ya bî. Nê konteksî de Qazî Mihemedî înîsîyatîf girewt xo dest û partîya newe pêşnîyaz kerde. Nêzdî 100 rîsipîyanê kurdan paştîdabî ci. Tebaxe 2022 de Partîya Demokrate ya Kurdistanê Îranî (PDK-Îran) ronîyaye. Endamê partî zafî Komela ra ameyêne. Qazî Mihemed sereko yewin ê partî bî.
Bernameyê partî
Bernameyê partî 8 maddeyan ra virazîyayêne. Tayê maddeyî deyra balkêş ê. Mîsal maddeya yewine de nusîyeno ke şaro kurd ê Îranî xebatanê xo yê herêmî ganî bixo îdare bikero û mîyanê sînoranê Îranî de wayîrê heqê otonomî bibo. Maddeya dideyine de yeno vatene ke ganî kurdî wayîrê heqê perwedeyê ziwanê dayike bibê û herranê kurdan de ziwanê kurdî ziwano fermî bibo. Maddeya çarine de nusîyeno ke ganî wezîfedarê dewlete mîyanê şarê herême de bêrê weçînitene. Maddeya pancine mabênê dewij û axayan de peymanêke formule kena. Ganî na peymanêke hem ameyoxê dewijan hem zî axayan garantî bikera. Bernameyê partî de çîyo ke xeylê bale anjeno maddeya heştine ya. Goreyê na madde ganî pêro şarî bi azadî tewrê polîtîka bibê.
Molla Mustafa Barzanî
Bernameyê partî qetî statuyêk pêşnîyaz kerdêne. Mîyanê şarî de hetkarîya girde girewtbî. Têna tayê serekê eşîran tersayêne. Birastî înan de vera komunîzmî ters estbî, nêwaştêne “mal û milkê” xo vîndî bikerê. Nê mîyanî de aşma teşrîna verêna 1945î de serekê barzanîyan Molla Mustafa Barzanî û nêzdî 1000 merdimê ci yê çekdarî Şino ra kewtî Rojhelatê Kurdistanî. Molla Mustafa Barzanîyî badê cû generalêk tede ofîseranê Yewîya Sovyetan reyde pêvînayîşî kerdî. Leşkeranê Yewîya Sovyetan ci rê vat ke wa goreyê fermananê Qazî Mihemedî têbigêro. Tebîî Molla Barzanîyî no waştiş qebul kerd.
Serekkomarîya Qazî Mihemedî
Ajananê Yewîya Sovyetan aşmanê teşrîna peyêne û kanûna 1945î de mîyanê eşîranê kurdan de xebatê xo yê rêxistinkerdişî zêdînayî. Tayê eşîran sey Mamaş, Mangur û Dehbokrî paştî nêdaye. Rixmê nê, têkoşînê azadîye dewam kerd. 10ê kanûne de Tebrîz kewt binê kontrolê Hukmatê Şarî yê Azerbaycanî. No qewimîyayîş bêguman têgêrayîşê kurdî ser o zî tesîrdar bî. Na çarçewa de 15ê kanûna 1945î de Mahabad de kombîyayîşêko muhîm û gird virazîya. Serekê eşîran, temsîlkarê PDK-Îranî, Molla Mustafa Barzanî û hîrê ofîserê Yewîya Sovyetan tewrê nê kombîyayîşî bîyî. Uca de Hukmatê Şarî yê Kurdî îlan bî. Qazî Mihemed 22ê çeleyê 1946î de sey serekkomarî weçînîya. Goreyê tayê çimeyan na roje eynî wextî de Komara Kurdistanî ameye îlankerdene. Paytextê komare Mahabad bî. Qazî Mihemedî fikrîyayêne ke kokê kurdan medan ra yeno. Ey formule kerdêne ke Mahabad yeno manaya “cayê medan”.
Awanîya hukmatî
Hukmatî şaristanê bi nameyî Mahabad, Bokan, Nekede (Nakadeh) û Uşne girewtî binê serdestîya xo. Mîyanê hukmatî de tayê fîgurî û wezîfeyê ci xeylê balkêş ê. Ma vajê birazayê Qazî Mihemedî Mihemed Huseyîn Han Seyfî Qazî wezîrê şerî bî. Cigêrayox A. Roosevelt nuseno ke Seyfî Qazî, Molla Mustafa, Emîr Han Şîkakî (Şerîfî), Hama Raşîd Han û Zero Beg Herkîyî rutbaya mareşalîye girewte.
Ziwanê kurdî de perwerde
KK de her çî goreyê bernameyê partî ame caardene. Dezgehanê fermîyan de ziwanê kurdî şuxilîyêne. Domanan perwerde bi kurdî girewtêne. Warê çapemenîye de xeylê weşanê rûmetinî qewimîyayî. Mîsal organê çapemenîye yê PDK-Îranî Kurdistan, kovara cinîyan Halala û kovara domanan Grûgelî Mindalan mîyanê nê weşanan de bîyî. Yew zî kovarê edebîyatî yê bi nameyê “Hawar” û “Hîlal” weşanîyayî. Nê kovarî çapxaneyo ke bi destê Yewîya Sovyetan dîya de weşanîyayî. KK de tîyatroyo yewin zî ame akerdene. Oncîna cinîya kurde Îran de reya yewine wayîrê heqê tewrbîyayîşê cuya sîyasî bîye.
Persê sinifkî vejîyayî
Komara Kurdistanî de bezirganîye zafî Yewîya Sovyetan reyde virazîyabî. Bitaybetî mabênê hukmat û wayîranê herre de “antagonîzmo sinifkî” estbî. Badê ke komare îlan bîye, tayê wayîranê herre cayê xo veradayî û şîyî Tahran. Înan waşt ke pê hukmatê Tahranî hemkarîye virazê. Îdareyê Qazî Mihemedî herrê ke wayîranê herre ra mendî mabênê dewijanê bêherreyan de pare kerdî. Tayê herrî zî dîyayî keyeyê barzanîyan. Rixmo ke îdareyê kurdî xîret kerd ke mabênê wayîranê herre û dewijanê xizanan de pêkewtiş virazo, sinifê serdestî nêzdî na polîtîka nêbîyî.
Ey Reqîp û pêşmerge
Şîîra Dildarî yan nameyê ci yo bîn Yunus Raufî ya bi nameyê “Ey Reqîb” komare de sey marşe ameye qebulkerdene. Îdareyê kurdî herinda qewetanê asayîşî yê Îranî artêşa xo awan kerde. Yeno fikrîyayene ke anatomîya çekuya “pêşmerge” deyaxê KKyî bena.
Netîceya Komara Kurdistanî
Badê ronîyayîşê KKyî, herêma Îranî de rewşe avurîyaye. Mabênê Yewîya Sovyetan, Amerîka û Îngilîstanî de peymane îmze bîye. Goreyê peymane nê qewetî Îranî ra vejîyayî. Yewîya Sovyetan yew zî hukmatê Tahranî reyde derheqê vetişê neftî de pêkerd. Bi nê hawayêkî gulane 1946 de Îran de yew leşkerêkê Yewîya Sovyetan nêmendbî. Artêşa Îranî aşma kanûna 1946î de verî hêrişê Azerbaycanî kerd, bado kewte Mahabad. Tîya de vera hêzanê Îranî tu xoverdayîşêk nêbî. Keyeyê barzanîyan rema Nekede û Uşnu. La Qazî Mihemed û merdimê ci Mahabad de mendî. Mehkemeya leşkerî bado derheqê înan de cezaya mergî daye. Birastî Rojhelat û Îran de popûlarîteya Qazî Mihemedî estbî. Coka hukmatê Tahranî verî nêwaşt ey darde bikero. Labelê badê cû qerarê xo bedilna û 30ê adara 1947î de Rasteyê Çarçira de Qazî Mihemed, Seyfî Qazî û Sadr Qazî qetil kerdî. “Tenkîlo” ke hetê Komara Tirkîya ra serranê 1920an û 1930an de ame rayraberdene, Rojhelatê Kurdistanî de zî qewimîya. Nê konteksî de nê di dewletî manenê pê. Hesp/hespe nêavurîya/nêavurîyaye, têna rengê ci avurîya.
