Çarîya Rûsya de serra 1917î de di şorişî qewimîyayî. Verî Şorişê Sibate bî. Nê şorişî de sinifê burjuwazî îqtîdar girewt destê xo. Labelê panbîyayoxan îqtîdarê burjuwazî qebul nêkerd. Çike persê înan ê serekeyî nêameyî çareserkerdene. Ne persa nanî ne aştîye ne zî persê bînî yê sinifkî çareser nêbîyî. Eksê ci burjuwazîyî şerê dinya rê dewam kerd. Girseyê şarî hewcedarê aramîye û azadîye bîyî. Nê semedî ra vera burjuwazî têkoşînî hewce kerd. Binê serkêşîya şorişgêrê bolşevîkî V.Î. Lenînî de têkoşîn xurt bî. Bi vatişê Mao Zedongî sereyê rime ame hemverê burjuwazî qanalîzekerdene. 25ê teşrîna verêna 1917î de Rûsya de şorişo sosyalîst qewimîya. Nê şorişî de persa kêmneteweyîyan xeylê baş formule bîye. Na çarçewa de 15ê teşrîna peyêna 1917î de Deklarasyonê Heqanê Şaranê Rûsya amebî îlankerdene. Goreyê nê deklarasyonî şarê Rûsya wayîrê heqê dîyarkerdişê ameyoxê xo bîyî. Bi nê hawayî îdareyê Sovyetan baxusus serranê 1920an de seba kêmneteweyîyanê cîyayan otonomîyî awan kerdî.
Kurdî zî no wext hemwelatîyê Yewîya Sovyetan bîyî. Ê zafane komaranê Gurcistan, Armenistan û Azerbaycanî de ciwîyêne. Nê konteksî de goreyê hûmaritişê nufusî yê 1926î Yewîya Sovyetan de teqrîben 70 hezar kurdî ciwîyêne. Zafêrîyêka girde ya nufusî rojawanê Azerbaycanî de zerreyê Daglik Karabagî de mendêne.
Cengîz Yildirim
Yewîya Sovyetan de serra 1921î de vêşanîya girde qewimîyaye. Vêşanîye kurdê ke Daglik Karabag de ciwîyêne ser o tesîrêko nebîyaye kerd. No wext hukmatê Azerbaycanî de wezîrêko kurd estbî. Nameyê ci Cengîz Yildirim bî. Yildirim persa vêşanîye de xeylê eleqedar bî û herêma kurdan sey “herêma vêşanîye” îlankerdbî. Ey na perse 6ê gulana 1921î de Kongreya Sovyetanê I. ya Azerbaycanî de ardbî rojdem. Kongre zî herêma kurdan sey “herêma vêşanîye” nas kerde. Na kongre de babetê sey sivikkerdişê vêşanîye û awankerdişê Kurdistanî ameyî nîqaşkerdene.
Telgrafê Belubekovî
Kongre ra dima babeta Kurdistanî hîna zaf ameye qiseykerdene. 3ê teşrîna verêna 1921î de kurdanê rayonê Koturlînî Komîteya Merkezî ya Partîya Komunîste ya Azerbaycanî rê telgrafêk şawit. Muhtewaya telgrafî bi kilmî wina ya: “Ma kurdê ke rayonê Koturlînî yê xeylê sixletî temsîl kenê yê. Ma tewrê mîtîngî bîyî, pêşkêşê rayîrheval Belubekovî yo bi nameyê ‘Kurdistano Sûrex û Rewşa ey a Nikayêne’ goşdarî kerd û mabênê xo de qeraro winayên girewt: Ma kurdî azad ê û hetê xoza ra îqtîdarê Sovyetan ra nêzdî yê.” No telgraf hoka pênaskerdişê herêma kurdan ra deyra balkêş o. Çike Belubekov pênaşkerdişê “Kurdistano Sûrex” şuxilneno. No ramojneno ke mîyanê bolşevîkan de derheqê çekuya Kurdistanî de vîro tarîxî esto. Na çarçewa de çimeyêk xeylê girîng o. Doktor û gêrayoxo îskoç John Bellî serranê 1715-1718an de Îranî rê raywanîyêke kerde. Bell nuseno ke farsîyan herêma kurdan sey “Kurdistan” pênas kerdo. Beno ke no namekerdiş demê vîyarteyî ra derbasê wextê bolşevîkan bîyo.
Telgrafê Nerîmanovî
14ê teşrîna peyêna 1921î de serekê hukmatê Azerbaycanî Nerîman Nerîmanovî Lenînî rê telgrafêk şawit. Nerîmanovî dîyar kerd ke hukmatê ci seba Volga û Kurdistanî do 40 mîlyon ruble hetkarîye bişirawo. Lenînî gama hukmatî ecîbnaye û îfade kerd ke semedê enternasyonelê sûrexî na game zaf muhîm a.
Kurdistano Sûrex
Badê cû babeta ronîyayîşê Kurdistanî çend reyî ameye nîqaşkerdene. Netîce de 7ê temmuza 1923yî de rojawanê Daglik Karabagî de derheqê awankerdişê Kurdistanê otonomî de bire dîyaye. Dima Komîteya Merkezî ya Rayberdişî ya Partîya Komunîste ya Azerbaycanî 16ê temmuza 1923yî de Kurdistano Sûrex îlan kerd. Rûskî de sey “Kurdistanskîy Uyezd (Курдистанский уезд)” zanîyêne.
Sînor û nufusê Kurdistanî
Kurdistanê Sûrexî de komîteyêke virazîyaye. Sereyê komîte de sîyasetmedaro bolşevîk Gusî Hacîyev estbî. Paytextê herême verî dewa Pîrçahanî bî. Bado Laçîn ame paytext kerdene. Serranê verênan de xerza Laçînî bajarê sey Gubatli/Kubatli, Kelbecer, Zengîlan girêdayîyê Kurdistanê Sûrexî bîyî. Derheqê nufusê herême de tayê çimeyî estê. Nê kontekstî de raywanîyêka etnograf G.F. Çursînî bale anjena. Çursîn serra 1924î de şî Kurdistan. Dewa Mînkendî ra Samed Şahsuvarovî ci rê rayîrhevalîye kerdbî. Çursîn nuseno ke orîjînê kurdanê na herême deyaxê şerî yo ke serra 1589î de mabênê dewleta Osmanî û Safevîyan de qewimîyabî beno. Goreyê hîpotezê ey kurdê nikayênî yê herême tornê kurdanê ke tewrê nê şerî bîyî yê. Etnograf Çursîn dîyar keno ke Kurdistanê Sûrexî de hema-hema 44 hezar merdim ciwîyenê. Mîyanê nînan de 35 hezar kurdî estê. Derheqê nufusê herêma otonomî de dayeyo bîn esto. Goreyê hûmaritişê nufusî yê 1926î Kurdistanê Sûrexî de 51 hezar 442 kes ciwîyêne. Hûmara kurdan 37 hezar 470 bîye.
Kurdistan de mêşwanîye
Herêma Kurdistanî de îtîqat û ziwanî zî bala cigêrayoxan antbî. Çursîn nuseno ke kurdê îtayî şîî bîyî û înan kurmancî qisey kerdêne. Kurdan heman wextî de tirkîya Azerbaycanî zanayêne. Şarê Kurdistanê Sûrexî debara xo zafane heywanîye û citkarîye reyde kerdêne. Bitaybetî mêşwanîye zaf vilabîyaye bîye. Hema-hema her dewe de pêtagî estbî.
Peynîya Kurdistanê Sûrexî
Emrê Kurdistanê Sûrexî çi heyf ke zêde nêbî. 8ê nîsana 1929î de bi destê Kongreya VI. ya Sovyetanê Azerbaycanî Herêma Kurdistanî wedarîyaye. Sebebê wedarîyayîşê herême bi serrano yenê nîqaşkerdene. Ma tayê hîpotezan û çimeyan rê nîya bidê. Cigêrayoxo armenî Davîd Babayan pare keno ke wedarîyayîşê otonomîya kurdan stratejîya îdareyê Azerbaycanî bî. Goreyê fikrê Babayanî îqtîdarê Azerbaycanî nêwaşt kurdî wayîrê hişmendîya neteweyîye bibê. Ey waşt kurdan mîyanê nufusê muslumanan de bihelîno. Na çarçewa de raywanîya cigêrayox A.V. Gurko-Kryajînî xeylê balkêş a. Çimdarîyê ey serra 1929î de rojnameyê Zarya Vostoka de weşanîyayî. Gurko-Kryajîn nuseno ke herême de serranê peyênan nufusê tirkanê Azerbaycanî zêdîya. O fikrîyeno ke no zêdebîyayîş mekanîk nêbî. Armanc “tirkkerdiş” û asîmîlasyono kulturî bî.
Têkilîyê Tirkîya û Rûsya
Fikrîyeno ke peynîya Kurdistanê Sûrexî de têkilîyê ke mabênê Tirkîya û Yewîya Sovyetan de ronîyayî xeylê tesîrdar bîyî. Yeno zanayene ke 16ê adara 1921î de mabênê Tirkîya û Rûsya de Peymana Moskova îmze bîye. Goreyê maddeya 8. ya na peymane wird hetî do zerre û teber de elementê ke înan rê gefî wanenê rê paştî medê. Bi nê hawayî gama ke Xoverdayîşê Şêx Seîdî qewimîyabî, hetê Yewîya Sovyetan ra tu paştîdayîşêk nêşî. Tewr zîyade îdareyê Moskova xoverdayîş sey xoverdayîşo feodal û hemver-şorişgêr hesibna. Mîyanê wird dewletan de 17ê kanûna 1925î de peymanêka bîne ameye îmzekerdene. Goreye na peymane eke hêzêk hêrişê vera nê dewletan ra yewî bikero, o wext wird dewletî do bêhet bibê. Dima ra di dewletan têkilîyê xo xorîn kerdî. 11ê adara 1927î de mabênê di dewletan de peymanêka bazirganî îmze bîye. Goreyê na peymane 7 şaristananê (Stenbol, Îzmîr, Trabzon, Mêrsîn, Erzîrom, Konya, Eskîşehîr) Tirkîya de temsîlkarîyê bazirganî ameyî akerdene. Bêguman na peymane seba Yewîya Sovyetan wayîrê girîngîyêka girde bîye. Çike seba îdareyê Moskova “çarçîbaya” ke tede bîne ameyêne girewtene bîye.
Nuşteyê Şukru Kayayî
Hukmatê tirkî bitaybetî Peymana 1927î seba menfaetanê xo şuxilnabî. Ma texmîn kenê ke Kurdistano Sûrex tedaya îdareyê Anqara reyde rijîya. No dem Azerbaycan de nameyê Mîr Cafer Bagîrovî xeylê balkêş bî. Bagîrovî îstîxbaratê Azerbaycanî îdare kerdêne. Fikrîyeno ke Bagîrovî vera kurdan polîtîkaya “azerbaycanijkerdişî” rayra berda. Na çarçewa de menfaetê îdareyê Anqara û hukmatê Azerbaycanî yew bîyî. Vera destkewteyanê kurdanê Kafkasya nêrazîbîyayîşê hukmatê tirkî ser o tayê çimeyî estê. Mîsal belgeyêkê bi tarîxê 19ê çeleyê 1935î de ma vînenê ke Wezîrê Karanê Zerreyî Şukru Kayayî Sersefîrê Tirkîya yê Moskova Huseyîn Vasif Çinarî rê nuşteyêk şirawito. Nê nuşteyî de wina aseno ke Şukru Kayayî bi maslahatguzarê Yewîya Sovyetan ê Anqara derheqê rewşa kurdan de qisey kerdo. Kayayî vato ke ê nêeşkenê kurdanê Yewîya Sovyetan sey “kêmneteweyîye” bihesibnê. Yew zî dîyar kerdo ke eke Yewîya Sovyetan wareyê ziwan û kulturî de heqanê kurdan dana, înan rê otonomî virazena no teberkîyê “peymanêke” beno. Wina aseno ke Wezîr Şukru Kaya qala Peymana 1927î keno. Wezîro tirk peymane sey hacetî şuxilneno. Belge de dîyar beno ke îdareyê Anqara de “kurdofobîyo” gird esto. Qiseykerdişê Şukru Kayayî ra 2 serrî tepîya rojname Rêya Teze ame qefilnayene. Tayê wendegehê kurdan padîyayî. Oncîna çend roşnvîrê kurdî tepişîyayî. Destê Tirkîya nê serebûtan de esto yan çin o, zêde nêzanîyeno. Derheqê na babete de delîlê şênberî çin ê. Labelê xeyalê dewleta tirke amebî ca.
