Newroz di nav gelek gelên Rojhilata Navîn, Kafkasya û Asyayê de tê pîrozkirin. Ne tenê roja nû ye ku zivistana tarî diqede û roj dest bi germkirina erd û jiyanê dike, hatina dewlemendî û biharê tê pîroz kirin. Lê di heman demê de rojeke ku bûye mijara destanên mîtolojîk ên cihêreng ku gelên cuda di nav de erdnîgariyên cuda weke çavkaniya hebûn û koka xwe dihesibînin. Newroz cejna hemû gelên ku wê rojê pîroz dikin, bedewî û hêviya wê rojê sembolîze dike û hemû rengên biharê ye.
Newroz an Nouriz li seranserê Rûsyayê – ji Altay heta Kafkasya, Sibîrya û Kirimê tê pêşwazîkirin. Hin herêman ku navên cejnê, kevneşopî, çawaniya pîrozkirina wê hene. Mînak li Balkarya dê gazî we bikin “Gola”, Karaçayî dê bibêjin – werin ba me li “Şerten”, Lezgîn dê we vexwînin ku bi hev re Yaran – Suvarê pîroz bikin. Û li her derê sifre bên raxistin, stran biherikin, bi muzîka gelerî û bereket deng bidin.
Cejn û merasîm di afirandin û parastina nasnameya neteweyî de xwedî cihekî girîng e. Her neteweyek ji bo parastina hebûna xwe ya neteweyî xwedî mebestên cihê ye. Sembol û hêmanên çandî pêş dixe. Li gorî vê yekê her neteweyek bi hêmanên çandî hewl dide nasnameya xwe ya neteweyî derbixe holê.
Him di nav gelen Kafkasya, Asya Navîn û di hin beşên kurdan de roja Newrozê xwarina herî girîng a li ser sifreyê sumalak ango bi kurdî sîmeleke ku ji genim, ard, av û rûn tê çêkirin. Dexl ji berê de şîn dibin, di cejnê de divê bigihîjin 15-20 cm. Ji bo ku xwarin neşewite, kevir li binê beroşê tên danîn lê hûn dikarin qurmik an gûzê xwe bavêjin û xwestek (dilek) bikin wê rast bê. Û helbet heft-sîn jî tên amadekirin ku ji heft hêmanan pêk tên û bi tîpa “sin” ango tîpa 15emîn a alfabeya farisî dest pê dike. Ev sîr, sêv, sîr, nan, sûk, zeytûn û heman genim in.
Du sê hefte beriya cejnê, paqijkirina biharê ya taybetî tê kirin – “Xanê Tekanî”, ku tê wergerandin “xanî hejandin”. Her tişt tê paqij kirin – ji xalîçeyan bigire heya mobîlyayan. Tiştên kevn davêjin, ji hemû endamên malbatê re cil û bergên nû dikirin, odeyan bi bêhna kulîlkê tijî dikin. “Xanê Tekanî” biharê tîne, dema paqijî û tazebûnê ye. Ev kevneşopî ji demên kevnar ve hatî parastin, dema ku mirovan bawer dikir ku giyanên bav û kalên mirî di şeva sersalê de werin serdana xizmên xwe û bi wan re li ser sifreyê rûnin.
Mirov dikare behsa wateyên cuda yên dîrokî û çandî yên Newrozê bike ji bo gelek gelên li erdnîgariyên cihê û helbet yek ji wan ji ya din ne kêmtir bi nirx û ne kêm girîngtir e. Lê belê ger îro Newroz weke rojeke ku xwe dispêre vegotineke dîrokî û mîtolojîk a ku di kiryar û hawara gelan de bi hemû bedena xwe ve hatiye îfadekirin bê guman Newroz a kurdan e.
Newroz weke refleksa çandî ya nasnameya kurdî, di serî de çalakiyeke kolektîf rûtîn kir û çandeke ku ber bi windabûnê ve diçe, da jiyandin pêşkêş kir. Wekî din, bi peydakirina cîhekî danûstendina civakî, wek Anderson destnîşan kir, haya wan ji hev tune û ji bilî vê, gelek tiştên wan ên hevpar hene beşdarî avakirina “civakeke xeyalî” bûn.
Di van 50 salên dawî de, bi pêşketinên tevgera kurd re, di wateya Newrozê de jî guhertinên girîng çêbûn. Li gel xebatên netewebûnê yên berdewam, Newroz bû xwedî nasnameyeke siyasî ya pir xurt. Newroz ji bo kurdan bûye sembola têkoşîn, berxwedan, xweîfadekirin û xwedîderketina li nasnameya kurdewarî û bi vî awayî xwe bi rastî ji cejnên biharê yên gelên din cuda kiriye.
Newroz ji bo kurdên Sovyeta berê jî bûye îfadeya berxwedan, azadî û aştiyê. Newroza ku bi sedsalan li erdnîgariyeke pir berfireh weke cejna biharê tê pîrozkirin, ji aliyê kurdan ve tê polîtîzekirin û di çarçoveyeke cuda de tê pîrozkirin. Cîh û girîngiya cejna Newrozê di dîroka kurdan de, ku her sal di 21’ê Adarê de bi taybetî ji aliyê kurdan ve bi coşeke mezin tê pîrozkirin û ne tenê “Hatina Biharê” ye. Weke kû Musa Anter diyar kir agir sembola azadiya kurdan e û ev agir venamire.
Gelê kurd li ku be wê agirê Newrozê yê ku ji nû ve afirandiye vêxe. Wê îsal agirê Newrozê li her malên kurdan, li her kolanê, li her taxê bê pêxistin. Her der wê bi agirê Newrozê were ronîkirin. Gelê kurd û dostên wan wê îsal peyamên xwe yên Newrozê bi vî rengî bidin. Bi vî rengî dê her kes peyama ku divê werbigire bigire.
Em kurd bibin agir û bindestiyê bişewitînin, keleha Dehaqê kû li dor me xwe pêçandiye birûxînin dilên xwe bi nirxên rûmet û azadiyê û cewhera agir ve bînin cem hev… Bi ruhê Kawayê Hesinkar heta Mazlum Doganan asta têkoşîna xwe bilind bikin û Newroza îsal a ku ev pêncî sale bi vejîna kurdan wetadar dibe bikin Newroza Azadîya fizîkî a Rêber Apo!
