Dr. Îsmet Konak
Rojdemê dewleta tirke de persa elewîye qet kêm nêbena. Estbîyayîşê dewlete deyndarê elewîyan û kurdan o. Hukmatê tirkî key ke weçînitiş nêzdî beno, çim verdanê nê di dînamîkan. Seba menfeatanê xo şuxilnenê. Hem înan înkar kenê hem kî tayê reforman virazenê. Har cayê îqtîdarî de “nakokîye” esta. Erdoganî verî vatbî cemxaneyî “cayê şayîye” yê, nika vano ke seba elewîyan Wezaretê Kultur û Turîzmî de “serekîye” virazeno. “Raison d’etat” seba estbîyayîşê xo her game erzeno. Çike o mîyanê persêka ontolojîke der o. Ma nê babetî Hemserekê Komelanê Elewîyan ê Demokratîkan (DAD) de qisey kerdî.
Ma bixêr dî pîro. Şima zanê ke îdareyê Erdoganî wazeno zerreyê Wezaretê Kultur û Turîzmî de Serekîya Kultur û Cemxaneyî abikero. Gelo îqtîdarî çayê qeraro nîyanên da?
Hukmatê tirkî heta nika seba elewîyan qet çîyo weş yan bixêr nêkerdo. O wazeno ke zon, îtîqat, raye û kirmancîya elewîyan dest ra bîgêro û înan koleyê xo bikero. Hukmat wazeno ke ju terîqet yan mezhebê sunî û şîî elewîye bîgêro binê bandora xo, înan rê vajo “yan ma rê bîat bikerê yan ma şima pêroyan xeneknenîme û qedînenîme.” Heta nika hukmatê Erdoganî tayê xebatgehî kerdbî. Xebatgehê aştîye kî amebî kerdene. Nê xebatgehan de persê elewîyan ameyî nîqaşkerdene. Hama bado no proses oncîna bi destê hukmatê Erdoganî amebî vindarnayene. Seke ma zanîme dewleta ke nika ma îdare kena îslam û tirkîye ser o ameye ronayene. Goreyê aqil, exlaq, wijdan, aştîye û raştîya na dewlete ganî her kes tirk û musluman bibo. Hama hanefî bibo. Ne kirmanc, ne ereb, ne çerkes, ne elewî nas nêkena. Yanî wazena ke her nasname û etnîsîte tirk û musluman bibo. Erdogan homa Tirkîya de çîyêkê nîyanênî xeyal keno.
Yanî na gama ke hukmatê tirkî eşte yena manaya asîmîlasyonî. Şima îta de kamcî armancî vînenê?
Nika ez tenê tarîx ser o behs bikerî. Hem waxtê hukmdar Mahmutê II. de hem kî waxtê Abdulhamîdê II. de vera elewîyan polîtîkayê cîyakerî ameyî gurenayene. Kirmancîye û îtîqatê ma bîyî hedefê Împaratorîya Osmanî. Mîsal Abdulhamîdê II. wendegehê eşîran kerdbî ya. Uca de domananê tayê eşîranê elewîyan wend. Badê ke ê domanan perwerde dî, dewlete rê xizmet kerd. Yanî Abdulhamîdê II. tayê elewîyî girêdayî dewlete. Hetêkê bînî ra kursê Quranî ameyî akerdene û xeylê elewîyî musluman bîyî. Êyê ke vera polîtîkaya dewlete ameyî, ma vajîme şarê Dêrsimî, Qoçkirî yan qir bîyî yan kî bar kerd û şî rojawan. Uca de înan kamîye û zonê xo kî vîndî kerd. Yanî no seba ma çîyo newe nîyo. Nika hukmat ma rê vano ke “seba îtîqat û kulturê şima zerreyê Wezaretê Kultur û Turîzmî de ca danîme. Di-hîrê pîranê şima rê kî meaş danîme. Naye qebul bikerê. Eke naye qebul nêkenê, ma şima werte ra darenîme we.”
Erdogan vano ke “1585 cemxaneyî estê. Ma ê pêro zîyaret kerdî. Temsîlkaranê ci de qisey kerd. Dima qerar da.” No raşt o pîro?
No raşt o. Misteşarê Wezaretê Karanê Zerreyî bi dezgeh û komelanê elewîyan tayê pêvînayîşî kerdî. Înan misteşarî ra masa, sandalî û qab-qacaq waşt. Nika dewlete çayê çî dana to? Kena ke ti zê ey qisey bikerê, zê ey bawer bikerê yan zê ey raya xo biraminê. Yanî hukmat vano ke “eke zê mi têgêrena, o waxt to rê cayê mi esto.” A roje tayê federasyon yan dezgehanê elewîyan xo rê “kar” kerd. Tirkîya de keso ke nê karê îtîqatê ma keno, rind zaneno ke tayê cemxaneyê xoserî estê. Îta de êyê ke ofîser û polîs ê, êyê ke teqawut bîyî wezîfe gênê. Coka dewlete ke se vana, ê hênî kenê. Êyê ke vanê “muslumano raşt ma yîme, tirko raşt ma yîme” dormeyê hukmatî de fetilînê. Hukmatî ke çi da, ci rê vanê “ya”. Hama êyê ke vatena hukmatî nêkenê yan ci rê bîat nêkenê hedefê dewlete de yê. Dewlete wazena ke înan werte ra wedaro. Rewşa ma nika na wa.
O waxt ma şîkînîme vajîme “mabênê dezgehanê elewîyan de paştîdayîş yan juyîye çin ê”? Çîyo nîyanên raşt o heya?
Ya, hênî yo. Şima rê tarîx ra nimûneyêk bidî. Key ke Balim Sultan waxtê Beyazidê II. de bî serekê dergeha Haci Bektaşî, ey uca de camîyêk viraşt. Ewro kî Tirkîya de xeylê Balim Sultanî estê. Vîlayetanê Tirkîya de tayê komelî bi destê dewlete ameyî viraştene. Heta nê di serrî yo elewîyê osmanî, elewîyê neteweperestî vejîyayî orte. Binê nê nameyan de komelî û federasyonî ronîyenê. Yanî ê wazenê qomê elewîyan lete bikerê. Çiqas ke her parçe ci ra girewt, hukmatî rê kar beno. Na çarçewa de dewleta tirke xeylê gurena. Na saete ra tepîya se beno? Tebîî êyê ke raştîye, exlaq, wijdan, raye, kultur û zonê xo dima şonê, wa kesî rê bîat mekerê. Wa ê naye ra tepîya hîna zêde xîret bikerê û vengê xo bivejê. Wa raştîya xo her tim vajê. Eke ma xîret mekerîme, peynîya ma rind nêbena.
Ma zanîme ke 8 aşmî tepîya Tirkîya de weçînitiş beno. Tayê vanê ke na gama ke hetê hukmatî ra ameye eştene seba weçînitişî bîye. Yanî îta de polîtîka esta. Gelo hukmat persa elewîye seba menfaetanê xo gureneno? Ju kî elewîyî weçînitiş de raya xo danê partîya Erdoganî?
Nika heq kî, qom kî û şar kî zaneno kes îtîbarê xo nêroşeno. Ê wazenê seba weçînitişî şarî qan bikerê, hama no yo hênî nêbibo. Na polîtîka qet înan rê feyde nêana. Hukmat teyna Erdogan û Bahçelî ra nêno viraştene. Serekê Partîya Komare ya Şarî (CHP) kî xo berd û kerd tirk. Ey vatbî neslê ci Kayiboyu ra yeno û kalikê ci kî lajê pêxamberî yo. Naye bizanîme ke dewlete ju het de nêgurena. Her ca de polîtîka rayrabena. Hama dewlete wa se kena bikero, naye ra tepîya şarê Tirkîya polîtîkaya hukmatê Erdoganî rê qan nêbenê. Ê yo xîret bikerê û weçînitiş de kam ke seba qomê Tirkîya tewr rind o raya xo bidê ey. Destê hukmatî yo tal bimano.
Pîro, ma vajîme Erdogan raver şî cemxaneyê Huseyîn Gazî. Ey ra tepîya şî dergeha Şahkulu. Nê cayan de tayê eşkerayîyî kerdî. Nê dezgehî hênî aseno ke nêzdîyê hukmatî yê. Ma şîkînîme vajîme kam o ke nê dezgehan de bawerîya xo ano ca raya xo dano Erdoganî?
Kirmancîye de ju vate esto. Bêxêrî ra gerek o xêr vejîyo. Ê dezgehan bêxêrîye kerde û kêberê xo Muavîye rê kerd ya. Hama uca de kî ci rê teba nêvejîyeno. Her kes bizano ke êyê ke raya xo raminê û wayîrê îtîqatê xo vejîyenê vera Xizir Paşayan têkoşîn kenê. Beno ke di-hîrê merdimî sifreyê Muavîye de nişenê ro. Hama qomê elewîyan înan rê îtîbar nêkeno.
Yeno zanayene ke elewîyî dewlete ra naskerdiş wazenê. Ê vanê ke îtîqat û bawerîya înan wa warê pêroyî de bêro naskerdene. Şima se vanê? Serekîya Kultur û Cemxaneyî yena manaya naskerdişî?
No naskerdiş nê, qedîyayîşê elewîyan o. Hukmat wazeno zerreyê Wezaretê Kultur û Turîzmî de elewîye bixenekno. Dewlete û pêro îdarekarî bizanê ke elewîye ne werte îslamî der a, ne kî xirîstîyanîye der a. Na dinya de elewîye wayîrê îtîqat, raye û heqê xo ya. Rîtuelê xo cîya yê. Elewîye bixo ju îtîqat o. Zerreyê îtîqatê bînî de nîya. Pênaskerdişê hukmatî, pênaskerdişê Yezidî yo. Ma nê pênaskerdişî qetî qebul nêkenîme. Îtîqatê ma çito ke heta nika ameyo, na saete ra tepîya kî hênî şono. Ma naye ra tepîya raya xo ra peyser game nêerzenîme. Kes nêşîkîno ma bi zorkarîye xirîstîyan yan musluman bikero. Kes nêşîkîno ma bixapno.
Şima vanê ma musluman nîme, la tayê akademîsyenî û pîrê bînî vanê ke muslumanê raştî ma yîme. Heta ê vanê ke mîraç, rîtuelê cemî yo. Çayê nîya vanê? Mabênê îslamî û elewîye de kamcî cîyayîyê şênberî estê?
Êyê ke semedê elewîyan nusenê, êyê ke xo rê vanê tarîxnas, komelnas yan cigêrayox raştîye nêvanê. Ê seba meqam û mevkî nîya têgêrenê. Tayê kitaban nusenê û elewîye xelet tarîf kenê. Verde kalikanê ma vatêne ke key ke adem ame ninganê xo ser, veng ard qisa û dormeyê xo de çiqas ke alem esto manaya ci naye pira, îtîqatê ma kî o waxt dest pêkerd. Yanî elewîye xeylê kan a. Îslam, xirîstîyanîye û cihudîye homa domanê vizêrên ê. Ma vajîme, ê vanê ke Adem û Havva ra ameyî, la ma nîya nê fikrîyenîme. Bawerîya ma cîya ya. Nê serranê peyênan de kokê bawerîya ma ser o zaf cigêrayîşê muhîmî ameyî kerdene. Çepgirê ma kî nika îtîqatê ma ser o fikrdaş ê. Ez reyna vajî, îtîqatê ma cîya yo û xoser o.
Tenê “sekulerîye” ser o qisey bikerîme. Elewîyî zafî dewlete rê vanê ke “ma warê pêroyî de nas bikerê.” Gelo ê ke vajê “qet ju îtîqatî nas mekerê, dîyanet têna çimdarîya dînan bikero. Kam ke wazeno cayê bawerîya xo wa virazo. Dewlete nê cayan hem mevirazo hem zî fînanse mekero” rindêr nêbeno? Yanî sekulerîye seba şarî muhîmêr nîya?
Birastî ma dewlete ra naskerdiş nêwazenîme. Eke ma çîyê nîyanênî biwazîme, o waxt ma xo înkar kenîme. Ma dewlete ra ne cemxane, ne peranê elektrîkî ne zî awe wazenîme. Gereko qomê elewîyan kesî ra teba nêwazo. Şima kî zanê komara Tirkîya awanbîyayîş ra nata her tim vera elewîyan qirkerdişî kerdî. Ma wazenîme ke nê qetlîyamî reyna mebê. Ma wazenîme ke na dewlete de qanûnê bingeyî yo newe bibo û no qanûn wa hemwelatîya têduşte rono. O qanûno bingeyî kî goreyê razîbîyayîşî bêro viraştene. Herdê Tirkîya de çiqas nasname, kamîye, îtîqat û neteweyî estê heqê ci qanûnê bingeyî de bêrê nuştene. Yanî polîtîkaya înkarî wa biqedîya. Elewîye de vanê ma pêro 72 şarî ra ameyî. Yanî kes kesî ra berz kî nîyo, nizm kî nîyo. Na felsefe, felsefeya elewî û qizilbaşan a. Ma birastî îtîqatê xo rê “raya heqî” vanîme. Bawerîya xo kî na raye ser o raminîme. Eke înan îtîqatê ma berd û kerd binê bandora Wezaretê Kultur û Turîzmî, o waxt cemxaneyanê ma de kî sey hutbeyanê dîyanetî hutbeyî yenê wendene. Naye ra tepîya dewlete çi ke waşt, dana kerdene. Çike meaşê pîran dewlete dana.
Pîro na çarçewa de goreyê fikrê şima akerdişê cemxaneyan rind yan xirab beno. Elewîyî se bikerê?
Cemxane birastî her xane yo. Eke cemxane bi destê dewlete ameyo viraştene, kes meşêro û qebul mekero. Hewcedarîya cemxaneyan kotî ra vejîyaye? Şarî dewe û keyeyanê xo ra bar kerd û şî sûkan. Uca de waşt ke hewcedarîya îtîqatî bîyaro ca. Nê semedî ra cemxaneyî viraştî. Stenbol, Anqara û ê sûkanê bînan ê pîlan de her tim cemxane lazim o. Qe ne meyîtanê xo uca de darenê we. Ma vajîme Dêrsim, Erzingan yan Erzîrom de hende hewcedarîya girse çin a.
Musa Kulu kam o?
Serra 1956î de merkezê Dêrsimî de ame dinya. Îta de dest pê perwerdeyî kerd. Lîse Dêrsim de gedînaye. Bado zîndan de mend. Xeylê waxt bazirganî de eleqedar bî. Nika teqawut bîyo û Dêrsim de ciwîyeno. Hemsekerîya Komelanê Elewîyan ê Demokratîkan (DAD) rayra beno. Seba bawerîye, kultur û zonê şarê kirmancî xizmet keno. Bitaybetî warê elewîye de xebatanê sîyasîyan keno û çalakîyan de ca gêno.
