Çand wekî ku civak li ser wê ava bûye, ji nişkave ve derneketiye holê û ne tiştekî ku di demek kurt de teşe girtibe ye. Çawa ku gel di encama yekitî û jiyana hevpar a mirovên civak avakirine de di pêvajoyeke dîrokî ya dirêj de pêk tên, çand jî di pêvajoyên wiha dirêj de çêdibin, pêş dikevin û mezin dibin. Tenê piştî temamkirina vê formasyonê dikare kalîteya nasnameyê bi dest bixe. Jixwe di navbera pêkhatina gelan û çandan de têkiliyeke nêz û paralelî heye. Di pêkhatin û nasnameya gelan de faktora çandî ji faktora genê ya ku nijadperest diparêzin an jî faktora girêdana siyasî ya ku neteweperest diparêzin bingehîntir û diyarker e.
Her wiha çand di pêvajoya dîrokî-civakî de xwedî domdarî ye û ji nifşekî derbasî nifşekî din dibe. Ev veguhestin çandê ya bi domdarî ji nifşekî derbasbûna nifşekî din an bi ajoyan an jî bi xwe tevlikirinê pêk tê. Piştî zayînê, kes bi perwerdehiya ji dê û bavên xwe fêr dibin û bi heman awayî nifşên din hîn dikin. Jixwe ev taybetmendiyek e ku mirov ji sewal cuda dike ye. Ji ber ku di nav zindiyan de mirov tenê heyînek e ku dikare tiştên ku hîn bûne fêrî nesla xwe bike, ji xeynî ajoyan, yên bi genetîkî.
“Ziman” yek ji wan amûrên sereke ye ku çandê ji nifşekî derbasî nifşekî din dike, bi serkeftî vediguheze. Ew qas aşkera ye ku ne hewceyî nîqaşê ye ku li vir rista “ziman” bê çiqas girîng e. Ji vê pêwendiya fonksîyonel pêdiviyek, dibe ku mecbûrîyek be ku her çand zimanê xwe biafirîne. Ji ber ku her çand ancax bi ziman û vegotinê dikare xwe bidomîne û kalîteyên mayînde bi dest bixe. Helbet li gor pêşketina diyardeya ziman, îcada “nivîsandinê” di qonaxeke dîrokê de amûreke pir girîng û ji ber vê yekê jî avantajeke pir girîng daye mirovan. Nivîsîn jî ji bo xurtkirina berdewamî û domdariya çandê rehetî û derfetek mezin da.
Ji bilî ziman, amûreke din a ku domdariya çandê misoger dike û di veguheztina wê bo nifşên pêşerojê de rist dilîze, kevneşopî û edet e. Di şert û mercên jiyana civakî ya bi tevahî hevpar de, bi tecrûbe û rêbazan veguhestina zanînê ji nifşê ciwan re, wê di heman demê de were wateya domandina adetên çandî yên civakê.
Taybetmendiyeke din a girîng a çand û pergalên çandî, taybetmendiya wan a belavbûnê ye. Belê, çandên xurt ên ku bi ser ketine xwe bigihînin asta pergal û şaristaniyê, xwedî potansiyelek wiha ne û bi demê re li derve belav dibin. Dîrok îspat dike ku belavbûn ji bo mayîndebûn û berdewamkirina çandan, bi gotineke din di dirêjkirina jiyana wan de faktorek girîng e. Jiyana wê hema hema rasterast bi hêza wê ya berfirehbûn û serfiraziyê re têkildar e. Tê zanîn ku hin pergal û şaristaniyên sereke yên çandî di asta cîhanî de bi ser ketine. Yekemîn pêşketina çandî ya bingehîn û mezin a mirovahiyê li Mezopotamyayê bi şiklê Şoreşa Gund û Çandiniyê ya Neolîtîk pêk hatiye. Çanda neolîtîk di serdema Tel-Helefê de – Beriya Zayînê derdora 6 hezarî- heta Şoreşa Pîşesaziyê, wekî çandek serdest, bi taybetî di warê awayê hilberînê de hebûna xwe domand. Bi rastî jî li hin deverên cîhanê û li piraniya deverên Kurdistanê, piştî Şoreşa Pîşesaziyê, heta çaryeka dawîn a sedsala 20’an hebûna xwe bi bandor domandiye. Bi kurtî, karakterê belavbûna çandan diyardeyek e ku îro jî wek di dîrokê de rastî û derbasdariya xwe diparêze.
Belavbûna çandî bi du awayên sereke pêk tê. Mimkun e ku di dîrokê de gelek mînakên herdu cureyên belavbûnê werin dîtin. Vana bi giranî dikarin li belavbûna xwezayî û belavbûna bi zorê werin dabeşkirin. A yekem; belavbûneke erênî, dilxwazî û sûdwar e; Mînaka vê ya yekem û ya herî berçav belavbûna çanda neolîtîkê ye. Li vir armanca gelan tune ku li ser hev serdestiya siyasî û leşkerî, plan û hesabên hegemonîk ava bikin. Tenê li gorî çanda pêşkeftî, dewlemend û bilintir, ango teknolojiyên pêşkeftî, alav û rêbazên hilberînê û şêwazek jiyanek dewlemendtir dikare li ser bingehek dilxwazî were pejirandin, tercîhkirin û pejirandin. Ji ber vê yekê, belavbûn bi xwe ber û li ser bingehek xwezayî ye. Ya duyemîn jî; Ew li ser bingeha hêz û zorê şêweyek negatîf, pir caran wêranker e. Li vir belavbûneke fizîkî jî heye. Di dîrokê de mînaka yekem a bi vî awayî belavbûnê şaristaniya Sumeran a koledar e ku B.Z. 2 hezarî ji aliyê Sargonê Akadî ve ev form hatiye pêşandan e. Ew belavbûneke bi zor û fizîkî ye; Bi dagirkeriya leşkerî tê kirin; mêtingehkirin belavbûneke emperyalîst e ku armanca wê kolonî û serdestiya siyasî û leşkerî ye. Her wiha ew belavbûneke neyînî ye, mîna ku çawa emperyalîzma DYA erdnîgariyên ku dagir dike kozmopolîtîzma xwe belav dike di warê neyînî de jî belavbûneke.
Belê domdarî û belavbûna çandê him çanda civakî, him jî çanda dij civakî ya serdest û hegemonîk bi gelek rêbazan belav dibe û domdariya xwe pêk tîne. Çanda ku bê pejirandin û parastin ew çanda ku ji aliyê civak û gelan hilberiya ye. Di vî warî de pêwistî bi hişmendiyeke civakî heye.
