Tirkîya de her mordem, netewe, îtîqat binê tehluke der o. No welat maneno “tartarusî”. Sîstem mordemî rê teyna “gassalîye” keno. Hemwelatîyanê xo nêsevekneno. Bitaybetî kurdî û elewîyî Tirkîya de çend reyî maruzê hêrişan mendî, çend reyî ameyî qirkerdene. La oncîna ciwîyenê û têkoşînê xo rê dewam kenê. Nê rojanê peyênan de vera dezgehanê elewîyan reyna tayê hêrişî qewimîyayî. Ma bi Velî Haydar Guleçî derheqê hêrişan, reftarê Erdoganî û rewşa elewîye de qisey kerd.
Ma bixêr dî, şima kî teqîp kerd, Anqara û Stenbol de vera komel û cemxaneyanê elewîyan hêrişî bîyî. Goreyê fikrê şima nê hêrişî organîzekerde bîbî yan mordemêkî bixo waşt hêriş bikero?
Tebîî goreyê dewlete ju mordemî kerdo. Ê hênî vanê. Hama ma çîyêkî zanîme. Tenê ke pêyser şîme, qetlîyamê elewîyan heta nika çito ke virazîyo, ma uca ra zanîme. Meraş, Çorum, Sêvas de qetlîyamî bîyî. Înan ra raver kî zaf bîbî. Hama ez êyê ke demê nêzdîyî de bîyî vajî. Gazî de, Gezî de zî qetlîyamî bîyî. Çîyêko ke herra na dewlete de beno qetî dewlete ra bêxeber nêbeno. Ez naye to rê vajî. Yanî xebera dewlete qetî esta. Kes mevajo ke mi kemere eşte îta, da nê ro yan da ey ro. Peyê înan de mutlaq çîyêk esto. Tewr zaf kî bêçika dewlete esta. Dewlete key ke ci rê provokasyon lazim bî, zêdêr elewîyan ser o provokasyon organîze kena. Nika tenê dormeyê elewîyan bî hîra. Elewîyî pê kirmanc û çepgiran ameyî pêser. Ê hetê demokrasîyî de ameyî pêser. Na rewşe hem hukmat hem kî dewlete kerde teng. Nika ê wazenê na tengîye xo ser ra bierzê. Erdoganî heta nika vat ke elewîye çin a û elewîyî musluman ê. Ey vat ke elewîye zerreyê îslamî der a. Çend serrî raver kargehêk (çaliştay) amebî kerdene. Erdoganî nê kargehî ra tepîya vat ke “ma qisey kerd, fikr goş na ser ke şima kî zê ma yê. Şima gereko şêrê camî de raya xo biramnê.” Nika ez çîyêk vajî, ê 3 cemxaneyê ke vera ci hêrişî organîze bîyî birastî jubînan ra zaf dûrî yê. Ê zaf nêzdî nîyî. No kî zaf manîdar o. Her cemxane ju ca de vindeno. Yanî ju dewlete ra zaf nêzdî yo, o bîn dewlete ra xeylê dûrî yo. Ju zerreyê dewlete der o. Kam ke tenê ci rê huyeno ê hetî ser o seyr kenê. Tirkî de vanê ke “omurgasiz” yanî ê wayîrê muraya mîyanî nîyî. Oncîna agêrîme babeta ma. Çîyo henêno ke “hedrîya mi nêameye, çîyêk mi rê ayan bî, ez wuşto ra yan mi kemere eşte û cemxane tacîz kerd” çin o. Nê hêrişî pêro organîzekerde yê. Her kes pêro zano.
Hêrişan ra tepîya Erdoganî Anqara de Cemxaneyê Huseyîn Gazî zîyaret kerd. Gelo Erdoganî pêyser game eşte yan no zîyaret kî leteyê polîtîkaya qesrê Erdoganî bî?
Erdoganî mi gore pêyser game eşte. O şî cemxane û uca de fitara xo kî kerde ya. Hama êyê ke ê kêberî kenê ya wa bizanê ke eke rizayîye çin a elewîyî kesî nêgênê cemxane. Gereko her kes razî bo ke mordemî bigêrê werteyê xo. Erdoganî heta nika cemxaneyî rê “cumbuşevî (keyeyê şayîye)” vatêne. Ey zaf xeberê xirabî vatî. Ma naye bizanîme ke Erdogan zaf pragmatîst o. No mordem her cayî ser o çerexîno. Mîsal Haci Bektaş kî zîyaret kerd. Heta nika çayê nêşîbî? Çike heta nika elewîye qebul nêkerdêne. Tebîî îta de teyna pêysergameeştiş çin o, sîyaset kî esto. O wazeno ke elewîyan bîyaro têrû û înan pêverdo. O wazeno ke elewîyî jubînan ra dûrî bimanê. Tayênan gêno kîşta xo û tayênan gêno vera xo. Heta nika çîyêko nîyanên zaf kerd. Mîsal se vano? Vano ke nê bêalî yê, yanî tirkî de “Alîsîz” vanê. Ê bînan kî wazeno dormeyê xo de pêgêro. Birastî tayê elewîyê ke ey rê xizmet kenê estê. Zerreyê partî de estê û hetkarîya ey kenê. Rixmê her çî, elewîyî zê raverinî nîyî. Ê êdî raya xo nas kenê, zaf çîyî musayî, înan deyra raye girewte. Heya, zaf çîyê xirabî ameyî înan ser û hende qetlîyamî bîyî. Hama nika raya xo zanê.
Key ke Erdogan şî Cemxaneyê Huseyîn Gazî, vanê ke zîyaretê ey ra ver fotografê Hz. Alî, Haci Bektaşî û Mustafa Kemalî dêso ke peyê postê pîrî der o ra ameyî wedaritene. Resmo ke Erdogan tede der o nê fotografî çin ê. Gelo îqtîdar çayê nîya têgêreno? Ju kî fotografê Mustafa Kemalî çayê cemxane de yeno dardekerdene?
Ez raver fotografan ser o di-hîrê çekuyan vajî. Ma pêro camî, dêr û sînagog dîyo. Qet ca de şima ju fotograf dîyo? Teyna tayê cayan da fresk yan îkonayî estê. Ê kî çîyê îlahî yê. Cemxaneyanê elewîyanê ma de fotografê Mustafa Kemalî yan ê bînan estê. No nîya nêbeno. Cayê îtîqatî de kes beyraqe darde nêkeno. Na xeletîye kî zerreyê ma de esta. To ke hênî kerd, Erdogan kî -çito bibo serê dewlete wo- vano îta bivurne. Ti kî vatişê ey kena. Ti ke xo bizane, xora ê kêberî ey rê nêkena ya. Gereko ti vaje “Gureyê to îta de çin o. Şima ma nas nêkenê. Şima gereko îta mêrê. Êyê ke kêberî seba serekê dîyanetî rê kenê ya, ez na xebere înan rê kî vone. Gereko o kêber girewte bo. Key ke ma nas kenê, wa çimanê ma ser bêrê. Ma naye nêşîkîme bikerîme.
Erdogan yeno û ju kî postê pîrî de nîşeno ro. Ma vajîme ke ze meymanî bêro, ronîşo, çîyêk biwero û şêro; oncîna yeno qebul kerdene. Hama mordem yeno serê postî de nîşeno ro. Ti zê serekê cemxaneyî teba nêvana û destûr dana. Ma çîyê rindî uca de nêvînenîme. Tenê reyna hêrişan ser o qisey bikerîme. Goreyê şima wextê weçînitişî de hêrişê neweyî benê?
Ez nêşîkîne vajî ke nêbeno. Îta provokasyon ra cayo dûrî nîyo. Her kes wazeno zerreyê şarî de pêrodayîş bibo. Wazenê ke têmîyanekîye ra xo rê çîyêk vejê. Erdoganî serra 2015î ra raver çîyêk kerdbî. Ey seyr kerd ke weçînitişî vîndî keno. Qerar da û pê kirmancan lej kerd. Her ca de vera kirmancan hêrişî bîyî. Zaf bajaran de bombayî teqnayî. Ey waşt ke pêrodayîş bibo. Polîtîkaya xo naye ser arde pêser. Çayê? Vat ke êyê ke neteweperest û nîjadperest ê raya înan bigêrî. Se bî? 7ê hezîrana 2015î de weçînitiş vîndî kerd. Uca ra tepîya Erdoganî pêrodayîş xeylê hîra kerd. Anqara de, Pîrsus de qetlîyamî dayî viraştene. Çend mordemî ameyî qirkerdene. Ey sayeyê na polîtîka weçînitişê Teşrîna Peyêna 2015î qezenç kerd. Ey ra nat 7 serrî vêrdî ra. Erdoganî nê sîyasetî ra kî teba nêvet. Nika oncîna ey de tengîye esta. Çayê? Çike kirmancan ci rê kêberê xo kilît kerd. Ci rê vat ke “Naye ra tepîya ti çin a”. Nika her kes zano ke kamcî weçînitiş bibo AKP vîndî keno. Erdogan nika kî elewîyan ser o kay keno. Zerreyê komelanê elewîyan de kî juyîye çin a. Erdogan wazeno elewîyan jubînî ra bivisno û lete bikero. Ju kî tayê elewîyan xapineno. Cemxane dano viraştene û pereyan dano tayê pîran. Dîyaro ke înanê ke ci rê nêzdî yê pereyan rusneno. No çîyode xirab o. Zerreyê elewîyan de no mesele naye re tepîya zaf yeno qiseykerdene. Înanê ke pereyan gênê zê “düşkün” yenê îlan kerdene. Mîsal Cemxaneyê Huseyîn Gazî federasyonî ra ame vetene. Naye ra tepîya çîyo nîyayên hîna zaf beno.
Ma vajîme Erdoganî weçînitiş vîndî kerd û hukmato newe ame. Gelo no hukmat o persa elewîye çareser bikero? Na çarçewa de hêvîya şima esta?
Raver naye vajî ke na polîtîka polîtîka dewlete wa. Hukmatî dewlete çito ke wazena hênî game erzenê. Mi gore polîtîkaya dewlete de demê nêzdîyî de teba nêaseno. Şima kî zanê, tim wextê weçînitişî de her kes seba elewîyan zaf vaat dano û soz dano. Hama key ke ê yenê caardiş her çî xo vîr ra kenê. Nika elewîyî çi wazenê? Ma yo raver aye bizanîme. Elewîyî vanê ke “raver dersa dînî wedarê”. Çayê? Na derse bitaybetî zulm a. Asîmîlasyon çîyo nîyanên o. Asîmîlasyon nîya virazîno. Domanî yenê 4-5 serran, înan benê û îslamîyet musnenê ci. Îslamîyetî ser o dersan danê ci. O doman vurîyeno. O doman to dest ra şono. Doman goş nano mamosteyî ser û goş nênano ma û pîyê xo ser. Uca de ke çi museno, o ci rê weş yeno. Aye ra na derse wa bêra wedaritene. Elewîyî zobîna çi wazenê? Ê vanê ke wa dîyanet wedarîyo. Eke na dewlete laîk a o wext dîyanet wedarîyo. Kam îtîqatê xo çito wazeno wa hênî bivirazo. Butçeya henên a girse danê dîyanetî ke her serre se ra 10 şono uca. Nêzdîyê 200 hezar xebatkarî uca de gurînê. No çîyo de şenik nîyo. No zaf giran o. Gereko dîyanet wedarîyo. Kam çik wazeno wa bivirazo. Camî, cemxane, dêr ferq nêkeno. Êyê ke îtîqat kenê wa bixo paştî bidê ci. Ewropa da key ke mordem keweno gure, ci ra pers kenê “ti îbadetxaneyêkî rê aîdat dana? Eke wazena, meaşê to ra ma bibirnîme.” Îtîqat çîyêko nîyanên o. Mîsal êyê ke îtîqat nêkenê, bawerîya ci çin a, înan kenê kotî? Zerreyê nê welatî yan komelî de kes înan nas nêkeno. Kes înan say nêkeno.
Ez zone şima tarîxnas nîyî la elewîye ser o mutlaq zanayîşê şima kî esto. Gelo îtîqatê elewîyan senîn o? Ê xo zê kamî vînenê? Ê xo zê muslumanî pêşkêş kenê? Mabênê elewîye û îslamî de têkilîye esta?
Tebîî ez nameyê elewîyan ra qisey nêkone. Ezo teyna fikrê xo vajî. Kes elewîyan rê mevajo ke şima îta der ê yan uca der ê. No mesele, meseleyê elewîyan o. Elewîyî xo çito pênas kenê, raya xo çito ramnenê wa hênî bikerê. Elewîye îslamî ra raver kî estbî. Yanî îslamî ra tepîya nêameye. Xora mordem ke rîtûelanê elewîye rê seyr bikero, îslam de çîyê nîyanênî nêvîneno. Mîsal elewîyî çikî rê îtîqat kenê? Tîje rê îtîqat kenê. Elewîyî awke rê îtîqat kenê, herre rê îtîqat kenê. Ê adirî rê îtîqat kenê. Yanî xoza rê îtîqat kenê. Çîyo ke can dano mordemî rê îtîqat kenê. Ê zê elementan yenê zanayene. Tîje ke nêbo weşîye nêbena, neke? Awke ke nêbo weşîye nêbena. Merkezê elewîye de xoza esta. Teyr-tûrî rê zî îtîqat esto. Elewîye weşîya canan wazena. Raver mîsal elewîyan birr nêbirnayêne. Dare nêbirnayêne. Ê şîyayêne, seyr kerdêne, kamcî dare ke ameya birrnayene yan huşk bîya birrnayêne. Goreyê fikrê mi kitabê elewîyan çin o. Kitabê elewîyan zerreyê înan o. Zerreyê înan ra çik ke yeno ê kenê. Tebîî kî heta nika îtîqat homojen yan xoser nêmand. Çayê? Îtîqatanê girsîyan yan dînanê semavîyan elewîyan rê tim zulm kerd. Înan waşt ke elewîye orte ra wedarê. Ma bizanîme ke ma wayîrê raya xo yîme. Îtîqatê ma cîya wo. Gereko dewlete ma rê nîya seyr bikera. Wa ravêrdê, elewîyî çito ke wazenê raya xo hênî biramnê. Zerreyê komelê elewîyan de kî zaf fikrê cîyayî estê. Tayê xo îslamî ra nêzdî vînenê. Hama goreyê mi elewîye îslamî ra nêna. Tebîî tayê motîfê îslamî elewîye ser o tesîrdar bîyî. Mîsal hedîseyê Kerbela çito kewt zerreyê elewîyan? Goreyê mi uca de zulm estbî, neheqîye estbî. Elewîyan nê semedî ra no hedîse qebul kerd. Nika şîn kenê û roje gênê. Her îtîqatî de zaf çî vurîyayo û her raye kî îtîqatanê bînan ra tayê çîyî girewtê.
Velî Haydar Guleç kam o?
Serra 1962î de qezaya Pulurî yê Dêrsimî de ame dinya. Lîseya Pulurî de wend. Bado têgêrayîşê kurdî de xeylê serran têkoşîn kerd. Serra 2013î ra tepîya TV10 de zê pêşkêşvanî dest pê gureyî kerd. Ziwanê kirmanckî de bernameyo bi nameyê “Vatis” kerd. Badê ke TV10 serra 2016î de ame cadayene, ey Ajansê PÎRHA de karê xo rê dewam kerd. Nika hem PÎRHA hem kî Can TV de xebatanê xo keno.
