Tarîxê kurdan de warê Kafkasya xeylê balkêş o. Tayê eşîrê kurdan binê serdestîya rûsan de ciwîyaybî. Tayênan vera rûsan şer kerdbî. Nê eşîran ra nameyê redkanî zaf vîlabîyaye yo. Çimeyanê rûskîyan de ma zaf raştê nameyê înan yenê.
Tarîxê eşîra redkan xeylê kan o. Înan ser o cigêrayox Rohat Alakom û Nîhat Onerî xeylê xebatî kerdî. Derheqê kokê etîmolojîkî yê nameyê eşîra redkan de Nîhat Onerî meqaleyêka bi nameyê “Kurdanê Kafkasya ra Eşîra Redkan” nuşte. Na meqale hûmara neweye ya Kovara Cigêrayîşanê Kurdî de do çap biba.
Goreyê nuşteyê Onerî nameyo tew kano yê eşîre “zîlla” yo. Bado tayê çimeyan de sey zîlan ameyo şuxilnayene. Oncîna tayê çimeyan de nameyê redkî yan redkan zî yeno dîyene. Derheqê pênaskerdişê redkanî ser o çend çîrokê fekkî estê. Wextê Mervanîyan (983-1085) de redkanijî dormeyê Farqînî de ciwîyayêne. Rojêke înan ra ju kêneke rayîr de rastê lajê mîrê Mervanîyan ameye. Tîya de bi kolî da lajekî ro û uca de kişt. Nê semedî ra leşkerê mîrî axmeyê Farqînî bîyî. Dewa Kelê de mabênê leşkeran û mordemanê eşîra zîlla de pêkewtişî qewimîyayî. Peynîye de pêro leşkerê mîrê Mervanîyan ameyî kiştene û şarê herême înan rê kirdaşkî vat “gişt red kirin”, bi kirmanckî “pêro qir kerdî”. Nê serebûtî ra tepîya nameyê eşîre sey “redkî yan redkan” ame zanayene.
Seserrî derbaz bîyî û baskê eşîre xeylê vila bîyî. Tayê baskê eşîre heta herêma Serhedî, Kafkasya û herra Rûsya şîyî. Na cografya de şemsedînovî mîyanê keyeyanê eşîre de xeylê balkêş ê. Meqaleya ma de derheqê têkilîya şemsedînovan û Rûsya bikerîme. Kokê nameyê keyeyê şemsedînovan şino seserra XVIII. Konteksê na babete de xeylê xebatê cigêrayox û tarîxnas Rohat Alakomî estê. Alakom nuşeno ke kokê şemşedînovan, nameyê Şemdîn Axayê Berzî ra yeno. Şemdîn Axayo ke lajê Sileman Axayî bî seserra XVIII. de ciwîyaybî. Lajê Şemdîn Axayî zî tarîxê eşîra redkan de cayê girîngî gênê. Cigêrayox Alakom nameyê înan wina dano: “Alî Bey, Xelîl Bey, Hesen Axa, Huseyîn Axa, Muhammed Axa, Osman Axa, Sadun Axa.”
Nê nameyan ra ver rey Alî Bey ro qayît bikerîme. Alî Beyî ra zêde nameyê lajê ey Cafer Axayî zaf balkêş û naskerde yo. Tarîxnaso kurdo ke Rûsya de xebatanê xo yê akademîkî rayra beno Nodar Mosakî bi Dîmîtrîy Pîrbarîyî derheqê cuya Cafer Axayî de meqaleyêke nuştbî. Goreyê na meqale Cafer Axa serra 1806î de Xanîya Revanî de ame dinya. Nameyê xo yo bîn “Gulî Cewer Axa” bî. O ofîsero kurdo yewino ke artêşa Rûsya de wezîfe kerdbî. Serra 1853î de sey mulazimî mîyanê artêşa Çarîya Rûsya de ca girewt. Qaso ke ma zanê no wext mabênê Rûsya û Împaratorîya Osmanî de lejê Kirimî qewimîya. Wextê nê lejî de Cafer Axa û derazayê xo Ahmet Axa vera artêşa Osmanî têgêraybî. Kurdanê Rûsya ra di alayî ameyî viraştene. Alaya yewine tewrê mufrezeyê Erîvanî, alaya diyine tewrê mufrezeyê Aleksandropolî (Gumru) bîbî. Goreyê Mosakî û Pîrbarî fermandarê alaya yewine Cafer Axa bî, fermandarê alaya diyine Ahmet Axa bî. Tayê cigêrayoxî na çarçewa de melumatê cîyayî danê. Tarîxnas Celîlê Celîl dîyar keno ke mîyanê mufrezeyê Aleksandropolî de liqo ke 100 êzidîyan ra amebî viraştene estbî. Axmet Axayî teyna no liq îdare kerdêne. Yewîyê kurdî binê îdareyê mîralayê rûsî M.T. Lorîs-Melîkovî de bîyî.
Wextê lejê Kirimî de bitaybetî Cafer Axayî seba artêşa Rûsya hetkarîya girse kerdbî. Serra 1854î de fermandarê mufrezeyê Erîvanî K.K. von Vrangelî seba îşxalkerdişê Bazîdî çend planî kerdî. Ey waşt ke bi eşîranê Bazîdî yê sey Heyderan û Celalî de têkilîyan bivirazo. Sayeyê mabênkarîya Cafer Axayî serekanê eşîranê Bazîdî bi artêşa rûse peymane kerde.
Peynîya hetkarîya eşîranê kurdan de Bazîd bi destê artêşa Rûsya amebî girewtene. Bazîdî ra dima artêşa Rûsya ya ke binê fermandarîya N.N. Muravyovî de bîye, hêrişê Qersî kerdbî. Tîya de oncîna Cafer Axayî hetkarîya xo daye Rûsyaya Çarîye û Qers amebî îşxalkerdene.
Lejê Kirimî ra dima mîyanê artêşa rûse de xizmetê Cafer Axayî dewam kerd. O heta generalîye berz bî. Homa ke lejê 93î yanî 1877-1878î dest pê nêkerdbî, Cafer Axa 11ê adara 1877î de şî heqîya xo. O dem artêşa rûse seba amadebîyayîşê lejî kurdan ra hetkarîye waştbî. Lajê Cafer Axayî Alî Eşref Beyî cayê pîyê xo girewtbî. Labelê mîyanê kurdan de tesîrê Alî Eşref Beyî goreyê pîyê xo xeylê senik bî. O teyna kurdanê Rûsya ser o tesîrdar bî. Nê semedî ra Rûsya mîyanê kurdanê ke sînor de ciwîyayêne de hêz vîndîkerdbî.
Wextê lejê 93î de ganî ma qala lajêkê bînî yê Cafer Axayî bikerîme. Nameyê ey Eyup Paşa bî. Mîyanê şemsedînovan de karakter û hoka vînayîşî ya Eyup Paşayî cîya bîyî. Ey de dewleta Osmanî rê sempatî estbî û lejê 93î ra çend aşmî verî wezaretê teberî yê dewleta Osmanî rê waştişnameyêk nuştbî. Ey pê cerga xo ya ke 600 keyeyî ra ameyêne viraştene bext waşt. Tebîî îdareyê tirkan nê waştişnameyêkî rê cewabo bîyaye da. 18ê teşrîna verêna 1877î de Eyup Paşa û 600 keyeyê ci sancaxê Bazîdî de ameyî cakerdene. Yeno fikrîyayene ke cerga Eyup Paşayî bado şîye wîlayetê Wanî. Oncîna dîya zanayene ke dewleta Osmanî 1500 quriş meaş dabî ci.
Derheqê tarîxê şemsedînovan de ganî ma qala Huseyîn Axayî bikerîme. Nameyê xo yo bîn “Huseyîn Axayê Çokdeve” (tayê çimeyan de sey “Çongdeve” yeno nuştene) bî. Huseyîn Axa baxusus Xanîya Revanî de zaf merdimo namdar bî. Kurdê Revanî esasî binê bandora Huseyîn Axayî de ciwîyaybî. Cigêrayoxo rûs A.Î. Averyanov vano ke nîmê yewinê seserra XIX. de Xanîya Revanî de 8.000 keyeyê kurdî estbî. Labelê na hûmare binîqaş a. Derheqê nufusê Xanîya Revanî de cigêrayîşê cîyayî zî estê. Înan ra ju, xebata cigêrayox û tarîxnas Îvan Şopenî ya. Şopenî a herême de awanîya demografîke ser o xeylê cigêrayîşê erjayeyî kerdbî. Şopen pare keno ke serra 1828î de Xanîya Revanî de 2.964 keyeyê kurdî estbî.
No dem Xanîya Revanî herra Îranî bîye. Rûsyaya Çarîye waştêne nê herran bigêra binê serdestîya xo. Seba nê armancê xo waşt bi kurdanê Revanî têkilîyan biviraza. Goreyê melumatîyo ke bi destê Averyanovî yeno dayene, fermandaro rûs P.D. Tsîtsîanovî pê Huseyîn Axayî têkilîye viraşte. La Huseyîn Axayî dekewtişê binê serdestîya Rûsya red kerdbî. Çike kurdî hem îqtîdarê Rûsya ra tersayêne hem zî serkewtişê Rûsya ra zêde bawer nêkerdêne. Artêşa Rûsya tayê pêkewtişan de binkewtbî. Na rewşe tesîrê bira kurdanê Revanî bîbî.
Serranê 1828-1829an de mabênê Rûsya, dewleta Osmanî û Îranî de şer qewimîya. Peynîya şerî de peymanî ameyî îmzekerdene. Rûsya bi Îranî ya peymana Turkmençayî îmze kerde. Goreyê na peymane Xanîya Revanî Rûsya rê mende. Bi nê hawayî kurdê Revanî û tebîî Huseyîn Axa kewtî binê patronajê Rûsya. Seba kurdan rîpela neweye abîyaye.
Cigêrayox Nîhat Oner nuşeno ke badê ke Rûsya Revan girewt xo dest, awanîya demografîke ya Revanî avurne. Cayanê ke kurdî ciwîyayêne de armenîyî û xirîstîyanî ameyî cakerdene. Nê semedî ra Huseyîn Axayî nêrazîbîyayîşê xo mojna. Serra 1828î de muhafizê tirkî yê Qersî Osman Paşayî rê mektubêk şawit, seba xo û eşîra xo derûdormeyê Qersî de ca waşt. Cewabo bîyaye girewt û bi tayê keyeyan şî Qers. Na game ra tepîya eşîra redkan bîye di lete. Leteyê xo dewleta Osmanî de bî û o bîn Rûsya de bî.
Huseyîn Axayî basko ke hetê tirkan de bî îdare kerdêne, birazayê xo Cafer Axayî baskê Rûsya îdare kerdêne.
Ê Huseyîn Axayî yew zî di lajêkê xo yê namdarî estbî. Nameyê înan Kasim Axa û Kucuk Şemdîn Axa bî. Serra 1842î de Huseyîn Axa dewa bi nameyê Kêrs de şî heqîya xo. Na dewe nika girêdayîyê Qaxizmanî ya. Labelê axa na dewe de nêame definkerdene. O dewa Pifika Şêxa de defin bî. Mezela axayî serra 1960î de rîyê heyelanî ra zîyan dîbî. Sî û nuşteyê mezele hema warê goristanî de axmebîyaye yê.
Sey peynîye tarîxê keyeyê Şemsedînovan xeylê girîng o. Ê Kafkasya de wayîrê zaf cayê rûmetin ê. Tarîxê nê keyeyî neynika têkilîyanê rûsan û kurdan o.
