Anatolîya de serra 1919î de şero ke bi serkêşîya Mustafa Kemalî dest pêkerd, esasî çînkerdişê şaranê herêmî armanc kerdêne. Yanî tirkan waştêne Anatolîya armenî, laz, kurd, asurî û yewnanan ra “pak bikerê”. Lîteratur de no şer sey “Şerê Xelasî” derbas beno. La gelo kemalîstan kamî ra xo xelisna? Rastî vera îngiliz, fransiz û îtalyanan şer kerd?
Pêkewtişê mabênê artêşa tirke û armenî, yewnan û kurdan mojnenê ke rastîye wina nîya. Merdim eşkeno vajo ke têgêrayîşê kemalîstî plan kerd ke serê erdanê ke Împaratorîya Osmanîyan ra mendî de destûr nêdo armenî, kurd û yewnanan ke ameyoxê xo dîyar bikerê.
Gama ke têgêrayîşê kemalîstan pîl bî, vera welatê armenîyan polîtîkaya hêrişkare ameye caardene. Na çarçewa de binê fermandarîya Kazim Karabekîrî de payîz 1920 de artêşa tirke çend şaristanî îşxal kerdî. Qers ra heta Gumru tayê bajarî kewtî destê tirkan. Netîce de taşnakî mecbur mendî û Peymana Gumru îmze kerde. Eke îdareyê bolşevîkan destkarîye nêkerdêne, Armenîstan bi temamî ameyêne îşxalkerdene. Tîya de kamcî “Şerê Xelasî” esto? Eksê ci polîtîkaya kolonyalîste ya Împaratorîya Osmanîyan esta.
Qoçkirî de qirkerdiş
Kemalîstan vera kurdan zî zorbazîye kerdêne. Zanîyeno ke Alîşer, Seyîd Riza tede tayê kurdanê welatperestan waştêne ke kurdî wayîrê statuyêkê huqûqî bibê. Na çarçewa de serra 1920î de mîyanê kurdanê Qoçkirî û Xozatî de tayê pêvînayîşî virazîyayî. Netîce de 25ê teşrîna peyêna 1920î de telgraf erşawîya hukmatê Anqara û awankerdişê Kurdistanî ame waştene. Hukmatê Mustafa Kemalî no waştiş qetî qebul nêkerd û wusar 1921 de herêma Qoçkirî de bi hezaran kurdî qetil kerdî.
Şerê tirk û yewnanan
Cepheyê Rojawanî de zî binê serkêşîya Îsmet Inonu de hemverê yewnanan şero gemarin qewimîya. Raver tebaxe-êlule 1921 de Şerê Meydanî yê Sakarya de, yew serre tepîya “Taarruzê Girdî” de şaro yewnan raştê qirkerdişê gonînî ame. Peynîya pêkewtişan de 11ê teşrîna verêna 1922yî de mabênê Tirkîya, Îngilistan, Fransa û Îtalya de Adirbesê Mudanya ame îmzekerdene. Goreyê nê adirbesî Rojawanê Anatolîya de estbîyayîşê yewnanan qedîya. Adirbesî ra dima Îngilistan, Fransa û Îtalya seba îmzekerdişê peymane hewl da û dest pê prosesê konferansî kerd. 27ê teşrîna verêna 1922yî de hukmatanê Anqara û Stenbolî rê silayî ameye kerdene. Hukmatê Mustafa Kemalî nêwaşt ke îdareyê Stenbolî tewrê konferansî bibo. Nê semedî ra 1ê teşrîna peyêna 1922î de saltanat wedarîya û hukmatê Stenbolî teberê prosesî de mend. Demê konferansî de tayê parlamenteranê kurdan telgrafî şirawitî û vera “abirîyayîşî” vejîyayî.
Peymana Lozanî
Konferansê Lozanî 20ê teşrîna peyêna 1922yî de dest pêkerd û heta 24ê temmuza 1923yî dewam kerd. Netîce de 24ê temmuze de mîyanê Tirkîya, Îngilistan, Fransa, Îtalya, Hirvatistan, Slovenya, Sirbistan, Japonya û Yewnanistan de Peymanêka Lozanî ameye îmzekerdene. Goreyê peymane estbîyayîşê kurdan nêame naskerdene. Poxê tayê kurdanê hemkaran ra kurdî nêresayî tu statuyêkî. Kurdistan mabênê hêzanê îşxalkeran de ame letekerdene. Hukmatê tirkan “mîsak-i mîllî” rê xayînîye kerde û sînorê Kurdistanî “qestî” nêpawitî. Çike o wext kurdofobîya dewleta tirke dest pêkerdbî.
