Bi serkêşîya Mustafa Kemalî heyetê wezîran 4ê gulana 1937î de kom bî û derheqê çarenuştişê Dêrsimî de qerarê “qetlîyamî” gêrîya. Çarçewa têgêrayîşê “tenkîlî” de cinî, camêrd, doman tede bi hezaran kesî ameyî qetilkerdene. Mustafa Kemal, Îsmet Înonu û Celal Bayar qetlîyamî de îdarekarê serekeyî yê mesuldarî bîyî.
Qetlîyam yan Jenosîdê Dêrsimî ser o xeylêk belgeyî peyda bîyî. Emser zî di belgeyanê newîyan bala wendoxan ant. Tarîxnas Tamer Akçamî mektubêka Wezîrê Karanê Zerreyî Şukru Kayayî eşkera kerde. Mektuba ke 26ê nîsana 1937î de nusîyaye de aseno ke mufettîşê pêroyî yê Dêrsimî Abdullah Alpdoganî hukmatê tirkî ra gazo axûyin talep kerdo. Na çarçewa de Şukru Kaya vano ke “Hukmat de tayê merdimê ke cayê xo nêzane, wazenê nê talebê to asteng bikerê. Labelê ê ser nêkewtî. Serekkomar û serwezîrê ma vat ke peydakerdişê talebê şima mecburî yo û înan seba caardişê talebî ferman da.” Tîya de eşkera beno ke Serekkomar Mustafa Kemal û Serwezîr Îsmet Înonuyî plankerdoxê jenosîdî yê. Înan seba qirkerdişî destûr dayo Abdullah Alpdoganî.
Şukru Kaya jenosîdan de şuxilîya
Wezîr Şukru Kaya dewamê mektuba xo de wina nuseno: “Tewr peynî de talebê to do bêrê peydakerdene. Ez qet guman nêkena ke gaz hetê to ra do bêro şuxilnayene. Pêro heramîyan eşkefteyan de binerd bike, wina bike ke înan reyna gandar nebê.” Birastî nameyê Şukru Kayayî xeylê gemarin o. No merdim verê cû Jenosîdê Armenîyan de zî sey hacetî ame xebitnayene. Vîrameyîşanê Musa Anterî de ma vînenê ke wextê Jenosîdê Armenîyan de Wezîrê Karanê Zerreyî Talat Paşayî verî waşto ke Şukru Babanî mudirê pêroyî yê cakerdişî bikero. La Babanî nêwaşto gonîya armenîyan birişno. Dima ra Şukru Kaya ameyo tayînkerdene. Yew Şukru şîyo, Şukruyo bîn ameyo.
Mektuba Alî Ozî
Derheqê Jenosîdê Dêrsimî de belgeyêko bîn o girîng mektuba Alî Ozî ya. Alî Ozî wextê Terteleyî de sey seveknayoxê Abdullah Alpdoganî wezîfe girewtbî. O bixo tewrê qirkerdişan bî û yew zî xeylêk qetlîyaman rê şahidîye kerde. Alî Ozî 17ê kanûna 1946î de Şukru Kayayî rê mektubêke rusnaye. Na mektube zî bi destê Taner Akçamî ameye ercnayene. Alî Oz mektube de nuseno ke embazêkê ci Îzmîr ra şîyo keyeyê ey. Nameyê ci Ethem o. Ethemî zî Tertele de ca girewto. Xeylêk domanî û cinîyî bi destê xo ya kiştê. Nê konteksî de Oz wina nuseno: “Domanê ke Ethemî qir kerdê, her tim o nêrehet kerdê. Ey rê hewn çin bîyo. Mi bi zorî Ethem berd û Îzmîr de teslîmê keyeyê ci kerd. Badê ke ez agêra, mi xebere girewte. Ethemî kapçikê xo birnayê û xo kişto. Ez zaf xemgîn bîya, wezîrê mi.”
Oz psîkîyatr rê her çî xoronêno
Alî Ozî nuşto ke o zî nêeşkeno rakewo û çimê domananê ke bi destê ey ameyî kiştene qet xeyalê ey ra nêşinê. Oz hetê psîkolojî ra xeylê problemanê girdan ciwîyeno, mecbur maneno û şino psîkîyatr. Uca de her çî xoronêno. La Abdullah Alpdoganî ci rê vato ke “nê serebûtan qetî kesî rê majê. Ma û pîyê xo rê bira mevajê. Zobîna şima yenê dardekerdene.” Oz tersayo û Şukru Kayayî rê vato ke “Birêz wezîrê mi, mi paşayî rê hîrê rey nuşt, la cewab nêgirewt. Eke şima na babete reyde eleqedar benê û ê xoronayîşanê mi psîkîyatr ra gênê, ez zaf keyfweş bena.”
Leşkero amedij
Xoronayîşê Ozî bêguman merdimî xeylê xemgîn û hêrsin kenê. Merdim nêeşkeno biwano. Bitaybetî qetlîyamo ke dewa Tersemekî ya (fikrîyeno ke nameyê na dewe nika Turuşmek o) Mazgêrtî de qewimîyabî deyra balkêş o. Tersemek de domanî û cinîyî kinarê çemî de kom bîyî. Abdullah Alpdoganî ferman dayo û vato ke “Pêro kesan bikişê û bivêşnê.” La ofîseran nêwaşto ferman bîyarê ca. Alpdogan zaf hêrs bîyo û bixo şîyo dewe. Uca de reyna fermano winayên dayo: “Her merdim mecbur o 2-3 kesî bikişo.” Her kes oncîna bêveng mendo. Dima Alpdoganî rê di domanî ardê û ey cade panayo sereyê domanan. Dore ameya leşkerêkê amedijî. Nameyê ci “Dîyarbakirli Salîh” bîyo. Salîhî nêwaşto domanan bikişo û wina vato “Ez nêeşkena bikişî. Domanê mi zî estê. Ê bêgune yê.” Coka Alpdoganî uca de Salîh kişto. Dewamê mektube de zaf xoronayîşê balkêşî estê. Na mektube de aseno ke fermanê Dêrsimî qetî hetê Mustafa Kemalî ra dîyayo. Alpdoganî ferman bi îtaetî ardo ca.
