A-Destpêkî ser

Eya, ma pêro rewşa zazakî ra xeberdarî. Rîyê ino ra ez tespîtanê qlîşeyan nêkena ke şima eciz nêbî. Nîyetê mi o yo ke merdima/o ke ino nuşte wend, rewşa zazakî û sebebê ina rewş de newera bifikirîyê. Ez zana, babeta ke ez ser nusena zaf bitahlukeya û beno ke dormare ra zaf rexne bêrî. Wîna zî dahîna weş beno.

Raşte raşt ina rewşa zazakî ser bandora tirkî zaf a. Ina bandor ser gelek merdimî kitab nuştî, meqaleyî nuştî. Ez nika behsê zazakî ser bandora tirkî nêkena. Behsê bandora kurmancî û kurmancan kena. Tena ino zî ney, behsê vera bandora kurmancî de tawirê zazayan zî kena, hemt û halê xo de.

Sey mi zafê merdimî, wexto ke teraqa ”Zazakî ziwana yan lehçeya?” beno wîna cewab danî: Ziwanê kurdî sey yew keyeyo û ino keye de panc heb birayî estî: Kurmancî, soranî, goranî, zazakî û lorî. Eya, ez zî wîna fikirîyena labelê ez ino zî qayila bibersa, ”Gelo biratîye lehçeyanê ziwanî kurdî, nêmana biratîya gelan yê Tirkîye? ”Biratîye, nîno mehnaya seyyewbineyî. Semedê ino ra çîyo ke mûhîm o bîratîye nîya, seyyewbineyî ya. Peynî peyen, birayo şenik û birayo pîl mûmkûn o ke yew bibî? Wîna aseno ke zazakî ”birayo şenik” hesibîyeno hetê qalkerdoxanî lehçeyanî bînan ra. Tena hetê înan ra zî ney, zafê hunermend, nuştox, wendox û xebatkarê zazakî zî ina rewşe qebul kerda. Labelê ziwanan mîyane de têkilîya ke virazîyena, qet sey têkilîya birayo şenik û birayo pîl nêbena. Mûmkûn nîyo zî biba. Labelê Bakurê Kurdistan de, xususen hetê kurmancan û gelek karkarê zazayan ra zazakî sey birayo şenik yena veynayiş. Ez senî wayirê ino fikir bîya, bêrî ma numuneyan ra biewnî:

B- Kurmancan ra çand numûneyî

1)”Şima pêro xeyr ameyî!”

Ez çand ray Kurdistan de şîya konferans, panel, konser ûsn. ê kurdan. Ez Tirkîya de zî şîya. Ma vacî Îstanbul de. Inê kombîyayişî wexto ke bajaranê Tirkîya de benî, semedo ke temaşekarî fehm bikerî, di heb merdimî program danî şinasnayiş. Yew tirkî program dano şinasnayiş, yew zî kurmancî. Merdim ino hal normal veyneno. Çimkî mûmkûn o ke bajaranê Tirkîya de her kes ziwanî kombîyayişî nêzano. Labelê wexto ke ino tewir kombîyayişî bajaranê Kurdistan de benî tene yew merdim sahne de beno û eke şansê zazayan bibo îhtîmalo ke bi vaco, ”Şima pêro xeyr ameyî!”. Bajaranê Kurdistan ra zî qestê mi sey Colemerg, Wan yahût Şirnex nîyo ke tede zaza çinê bo. Ina rewş Amed de zî wîna ya. Amed ke hema hema hîrê ra yewê ci vîşêr zazakî qal keno.

2)Kurdkî = Kurmanckî

Eke şima biewnî şima veynenî ke, xususen qapaxê kitabî rastnuştişî yahût ferhengê ke hetê kurmancan ra û kurmancî nusîyayî zafanê wîna nusîyeno: Kurdî-Tirkî, Kurdî-Farisî, Kurdî-Fransizî, Ferhanga Kurdî, Kûrtçe-Tûrkçe ûsn.

Labelê inê pêro kitabî kurmancî îhtîva kenî. Tene kitaban de ney, hema hema her babet de xeletîya kurdî=kurmancî bi îstîqrar şuxulîyena. Ma vacî programêk yeno viraştiş hetê kurdan ra û ziwanê ci tene kurmancî yo. Labelê ti ewnîyenî ke afîş û posterê ci de wîna nuseno: Progra min dîlî tûrkçe ve kûrtçe dîr.

Vera ino hal de heqê ma esto ke ma bipersî, eke zazakî zî lehçeya kurdkî ya, senî kurdkî tene kurmancî ra îbaret bena? Wîna têwgeyrayişî de senî yew psîkolojî esto? Kurmancî lehçeya xo, sey birayo pîl veynenî yan nêveynenî?

Ina babet ser sewbina çîyo ke sey dejavu yeno çimanê ma ver ino yo: Kurmancî, senî bi îstîqrar lehçeya xo û çekuya kurdkî yew tewişenî, zazayî zî bi îstîqrar her ca de ina ra perrenî. Yanî eke şima pêro ferheng û kitabê rastnuştişî zazakî ra biewnî, şima veynenî ke qapaxê inê kitaban de çekuyê ke şuxulîyenî inê yî: Kirmanckî, zazakî, dimilkî, kirdkî. Inê kitaban ser caran kurdkî nênusîyeno. Çimkî nuştoxê zazakî zanî ke kurdkî=zazakî nîya. Labelê mûmkûn o ke sebebê ino têwgeyrayiş tene ino nêbo. Nuştox û hunermendê zazakî, psîkolojîyê bindestîya kurmancî de zî manenî. Yanî binêhîşê (Bîlînçalti) xo de qebul kerdo ke kurdkî=kurmanckî dahîna meqbul o û kurdkî=zazakî çîyêko xerîb beno. Riyê ino psîkolojî ra zî hetê zazayan ra şuxulnayişê kurdkî=kurmanckî rê îtîrazêko pîl nêvecîyeno.

3) Xebata Zazakî De Kurmancî

Ina babet ra ez cêr de qismê têwgeyrayişê zazayan de hewna behs kena la tîya de zî îcap keno ke ez çand çî vaca.

Ez ino çar ser ra vîşêr zazakî reyde meşxul bena. Ino wexto de mi eşkera fehm kerd ke, awa ke zazayî qiymet danî kurmancî û kurmancî ser şuxulîyenî, kurmancî wîna qiymet nêdanî zazakî. Eya, qursanê zazakî de merdim raştê kurmancan yeno. Qayilî bander bibî. Labelê elaqeyê kurmancan ina ra daşt nêşino. Ma vacî mi hema nêdîyo ke kesêk kurmanc, zazakî kitabêk nuşta yahût ma vacî xebata kitabêk zazakî de ca girewto. Eke estî zî, zaf zaf tay ê.La heto bîn ra hunermend û roşnvîrê zazakî, bi îstîqrar xebata kurmancî kerda yahût wîna xebatan de ca girewto. Wîna têwgeyrayişî zazayan baş o yan nebaş o, ez cêr de nûsena. Bê nuştişî zazakî, medya de zî qanalanê kurdan de zazakî yan ca nêgîna yan zî zaf taye ca gêna. Ma vacî Sterk Tv de 24 saet ra tene nîm saet zazakî weşane beno. Wîna numûneyan kê eşkenî bizêdnî.

C-Hetê zazayan ra çand numûneyî

1)Zazakî Bêqiymet a

Eya, zazakî bêqiymet a. Wendoxî tay î, nuştoxî tay î. Pekî çareserî çîya? Semedo ke wendoxî tay î û zazakî pere nêkena ma gerek vera xo tadî sewbina lehçeyan û ziwanan? Çîyo ke hunermend û nuştoxê zazakî kenî, nika wînî yo. Hunermendê ma yê tewr namdarî kurmancî û tirkî kitab nusenî, açarnayiş kenî, ferheng hedre kenî, deyiran vanî.

Eya yew tirk eşkeno wîna bikero yahût yew îngîlîz. Çimkî ziwanê înan edî xelesîyayo. Labelê yew zaza senî nêweşî xo erd de verdeno û şino weşê şar reyde govend gêno? Ez zana ke sebebê ino psîkolojîk o. Labelê îcab keno ke zazayî xo ino psîkolojî ra bixelesnî û vera xo tam bi tadî zazakî. Ino bê îmkan nîyo. Ez ina babete ser numûneyêk bida şima: Seserra des û hîrê de Dante Qomedayaya Îlahî nuşti. Wexto ke Dante ina kitabi nuşti, Îtalya de pêro nuşteyî pê ziwanî Latînkî nusîyaynî. Labelê Dante ina kitabi latînkî ney, lehçeyêka floransa de nuşti. Kitaba ci ande serkewta bî ke ina lehçe zaf popûler bîyi û temelê îtalyankîya moderni visti. Floransa zî bî merkezê Ronesansî. Yanî eke ewro îtalyankî ino hal de ya sebebê ci Dante yo. Ma semedê Îngîlîzî zî eşkenî Şekspir numûde bidê. Inê wirdî merdimî zî karkerî ziwanî xo bîyî. Çîyo ke zazakî xelesneno zî ”Karkerîya Ziwanî” ya. Yanî gerek hunermendê zazakî zafê mesaîya xo zazakî rê xerç bikerî.

Wîna hunermendî zazakî zî estî. Ez wazena şayî reyde behsê înan bikera: Kerem Sevînç, Rençber Ezîz, Mîkaîl Aslan ûsn. Inê merdimî pê zazakî xo ardo meydan û meyilê sewbina ziwanan nêkerdo.

Eke wînî nêbo, zazakî ko senî bixelesîya? Mûmkûn o ke wîna ma mîyane ra yew Şekspîr yahût Dante bivecîyo?

Ma xo xîr ra nêkî ke Mewlidê Ehmedê Xasî senî nusîyayo? Kesêk kurmanc vato zazakî tû çîyêko nuştekî çino û ina qala ci sebebê nuştişê Mewlidî bîya. Eke Mela Ehmedê Xasî zîhnîyetê hunermendanê ma nikayîn de bibînê, ko nuştişê zazakî yewna se sere bivindertinî!

2) Ma Tembelî

Raşte raşt, ma xebata xo de sist î, bêîstîqrar î û yew dest tewişenî. Gerek maddî gerek manewî ma xo tim tapa danî, gure ver nêdanî. Zafê merdimî ma mîyane de estî ke tene çeneyê înan şuxulîyeno. Rexne kenî, rayir kê nawnenî û hewna rexne kenî. Destê înan ra çî nîno, tene rijnayişî rê benî.

Tayê însanê ma zî goreyê xo, xo ver ro danî la hewna zî bes nêkenî. Ez numûne bida, mîsal Gruba Vate ino 24 sere est a. Ma pêro keyfê reyde behsê ci kenî û xo rê sey çilaya rayirî veynenî. Labelê heta ino yew sere ra ver Amed de cayê Vate çinê bi! (Çand sere ra ver cayêk estbi ofîs de, semedê bêîmkaneyî ra padîya!) Semedo ke cayê ci çinêbi, her humara ci 70-75 heb yan rotinî yan nêrotinî!

24 sere yew emir dima eke Vate nêeşkena cayêk abikera, ino eybê ma pêrino. Kam çi vano wa bivaco, gerek nika tewr taye di hîrê bajarê Kurdîstanî de cayê Vate bibînê. Ino xusus nîşanê sisteya ma yo. Tû xebate, xoverrodayiş yahût dexwa erdê homayî de çina ke sisteyi û pasîfeyi reyde amancê xo resaya.

Yewna kinarê ra ma biewnî mesela ra; Kovara Vate zî ino 23 sere esta ke vecîyena. Cî ko Amed de cayê ci abîyo her humara Vate nizdîyê 300 heb roşîyena. Gelo ina zî yew kemaneyi nîya? Zazayan mîyane de Vate çande yena şinasnayiş? Çêra tene beyntarê yew qismê zazayan de menda? Ina zî kemaneya ma nîya? Ma gerek ina sero zî bifikirîyê.

Kinarêk ra zî 24 sere ra dima Vate hema zî nêeşkaya ferhenga zazakî ya bitemamî hedre bikera. Hema zî nêeşkaya gramerê zazakî sero xebata dewlemend û pîli bikera. Ê ke eleqedarî zanî ke gramerê zazakî de hema zaf kemaneyî est î. Labelê ma kinarêk ra zî ewnîyenî se sere ra ver Celadet Bedîrxan tene 8-9 sere mîyane de gramerê kurmancî sero xebata xeylek dewlemend kerdo. Eke bikilmî ma vacî, Gruba Vate heqê ande seran hema nêeşkaya bida. Gerek ewro dahîna aver de bibînê.

Heme kes weş zano ke çi babet de beno wa bibo, serkewtiş, xebata biîstîqrar û bidewom reyde mûmkûn a.

D-Peyenî ser

Ino nuşte de amancê mi kurmancî yahût kurmancan rê dişmenîye nîya. Qet wa wîna fehm nêbo. Şima zî veynenê ke zafê çî xelet virazîyeno û xelet dewom keno. Têkilîya zazakî û kurmancî zî xelet vîrazîyaya, xelet dewom kena. Ino xeletî de pare zazayan û kurmancan seyyewbinîyeya.

Ma pêro zanî ke zazakî nêweşa giran a. Çareserî zî belî ya. Ma gerek çar destan reyde zazakî binişê. Sey morcelayêk. Ancax wîna zazakî bixelesîya. La zafê hunermendê ma hema ina fehm nêkerda û derdê sewbina lehçeyan û ziwanan kewtî.

Wareyê Pîranî de vateyêk esto ke rewşa ma weş îfade keno, ”Merre nêeşkeno şêro qula xo, gezi boça xo ra besteno!”

Bimanê weşî de.