Ziwan semedê estbîyayîşê şarêkî xeylê girîng o. Nasname û kultur bê ziwan wayîrê mana nîyê. Seba cuya azade cayê ziwanî deyra muhîm o. Dewletê serdestî na rewşe baş zanê. Coka serê ziwanê etnîsîteyanê bînan de polîtîkaya zordeste anê ca. Ê zanê ke ziwan seba estbîyayîşê şarêkî damara ganî ya. Dewleta tirke zî wayîrê hişmendîya winayêne ya. Awanbîyayîş ra nata Komara Tirkîya bitaybetî vera ziwanê kurdî polîtîkaya taybete rayra bena. Hem ziwan qedexe kerd hem zî ceribna ke ziwanî lete bikero. Baxusus beşê kirmanckî/zazakî de polîtîkaya letekerdişî arde ca. Mabênê kirmancan/zazayan de tayê kesî kewtî na dafike. Ma ameyî seserra 21. û hema zî polîtîkaya cîyakere dewam kena. Rixmo ke kurdî wayîrê partîya ke parlamentoyê tirkî de cayê hîreyin de ya, ziwanê xo warê fermî de nêeşkenê bişuxilnê. Seba averşîyayîşê ziwanê kurdî nê serranê peyênan tayê dezgehî keda girde kenê. Komeleya Cigêrayîşî ya Ziwan û Kulturî ya Mezopotamya (MED-DER) nê dezgehan ra ya. Ma şîyî dîyarê komele û Ersel Doguçî reyde qisey kerd:

Çend rojan verî şima sey MED-DERî panelêk serûber kerd. Uca de derheqê ziwanê ma de xeylê qiseykerdişê balkêşî ameyî kerdene. Gelo no panel çira şima nika viraşt. Armancê şima çi bî?

Şima zanê ke beşê ziwanê ma de tayê problemî estê. Ma bi nê panelî waşt ke bala şarê xo bianjê. Xora zanîyeno ke mîyanê ma de tayê cîyayîyî estê. Tayê zazayî vanê ke ê kurd nîyê û nasnameyê xo înkar kenê. Yew zî rewşa zazakî dîyar a. Ziwan zêde nêno şuxilnayene. Oncîna dewlete ziwanê ma sey ziwanê fermî nêşinasnena. Ma waşt nê problemî bêrê nîqaşkerdene. Coka panelêko winayên amade kerd.

Şima tewrbîyayîşê panelî ecibna? Şarê ma eleqedarê aktîvîte bî?

Heya, eleqedarbîyayîş gird bî. Hem kurmancî hem zî kirmancî xeylê eleqedar bîyî. Têna no panel nê, ma vînenê ke nê serranê peyênan panelê cîyayî virazîyenê û organîzasyonî qewimîyenê. Înan rê zî eleqeyo gird esto. No tewrbîyayîş ziwanê ma ser o hêvîye dano ma. Yanî hem derheqê panelê ma hem zî derheqê aktîvîteyanê bînan de deyra keyfweş benê.

Ez vana ma tenê derheqê persanê ke mîyanê ma de estê de qisey bikerê. Înan ra yew senî ke şima vat “zazaperestîye” ya. Yanî tayê zazayî xo sey kurdî nêhesibnenê. Ê xo nasnameyê kurdî ra visnenê û safî “zaza” vînenê. Gelo na hişmendîye hema gird a? Şima senîn fikrîyenê?

Na hişmendîye hema zî esta tebîî. La roje bi roje tay bena. Eke merdim biwano, xora eşkeno eslê xo bizano û bêro raştîye ser. Ez hêvî kena ke zazayî do roje bi roje raştîye bivînê. Tebîî çîyo bîn esto. Ê birastî eslê xo înkar nêkenê. Yanî vanê “ma zaza yê.” Axir ke no esto. Ê têna vanê “ma kurd nîyê.” Demê ameyoxî de ê do qetî eslê xo bi temamî bizanê. Ma wazenê ke yew şar bibê. Ma nêwazenê cîya bibê. Serê ma de tesîrê propagandaya dewlete zî esto. Dewlete fikrîyena ke eke kurdî bêrê parçerkerdene, o wext asîmîlekerdiş û kok ra dûrviştiş hîna rehet beno. Dewlete plananê winayênan kena. Ganî ma nêrê xapênayene. Çi heyf ke şarê ma ra tayê merdimî yenê xapênayene. Heta nê serranê peyênan dewlete zazayan rê vat ke “şima kurd nîyê.” La ma xo ver da û na hişmendîye xeylê şikite. Ma êdî vanê “ma estê û kurd ê”.

Nê konteksî de ez wazena çîyêk vajî. Şima zî zanê, serekkomarê Tirkîya Tayyîp Erdogan çend hewteyî verî ame Amed. Tîya de mîtîng kerd û vat ke “Selahaddîn Demîrtaş kurd nîyo.” Derheqê na cumle de ez fikrê şima mereq kena? Ey çira wina vat?

Çîyo ke ma qala ci kerd vatişê Erdoganî de asîyeno. Erdogan nêeşkeno vajo Demîrtaş tirk o. Uca de vano ke Demîrtaş zaza yo. Tîya de yewna eşkera beno ke ma yewbînî ra tira kenê. No vatiş têna seba Demîrtaşî nêamebî şuxilnayene. Erdogan pêro ma zazayan rê vano. Ma rê vano ke “şima kurd nîyê.” Heya, ma zanê ke Demîrtaş hemserekê HDPyî bî. La tîya de hedef têna o nîyo, zazayî yenê hedefkerdene. Erdogan wazeno ke ma nêrê têhet û pîya xo ver medê. O wazeno ma cîya bibê. Zano ke merdimî pîya hîna hêzdar benê. Erdogan hêzdarbîyayîşê ma ra terseno. O fikrîyeno ke “ma çiqas kurdan yewbînî ra tira bifînê, hende ke semedê ma asan beno.”

Tîya de yew nimûneyo bîn esto. O zî Zaza TV yo. Ez ge-ge nê kanalî temaşe kena. Mereq kena uca de çi vanê û ziwanê ma senîn şuxilnenê. Mi uca de dî ke xeberanê şanî bi tirkî weşanenê. Bi şima çira wina kenê? Armancê nê kanalî çi yo?

Birastî mi qet no kanal temaşe nêkerd. Wina asîyeno ke bingeyê nê kanalî de zî asîmîlekerdiş esto. Kanalêk yan ajansêk eke bi destê dewlete yeno akerdene, tede tehlûke esto. Dewlete nê organanê çapemenîye de zî propagandaya ci kena. Uca de ma raştê rexnekerdişê serdestan nênê. Yanî nê organî seranser xizmetê asîmîlasyonî kenê. TRT 6 zî seba nê wezîfeyî ame akerdene. Hetêk ra nê kanalan akenê, hetekê bînî ra parlamento de ziwanê kurdî asteng kenê. Tîya de zî dirîye esta.

Ma tenê agêrê rewşa kirmanckî. Gelo rewşe kamcî aste de ya? Nuştiş û qiseykerdişê şarê ma xurt beno yan aver şono?

Eke merdim biewno, eşkeno bivîno ke nê serranê peyênan eleqeyê şarê ma beşê nuştiş û wendişî de gird beno. Şar hîna zêde wayîrê ziwanê xo vejîyeno. Ma vajê verê cû bav û kalê ma, pîlê ma pêro wayîrê ziwanî vejîyayî. Ma no ziwan înan ra musa. Labelê înan de wendiş û nuştiş çin bî. Ma zanê ke zazakî reya yewine serra 1899î de ameya nuştiş. Bado ma ewnenê ke xeylê serranê dergan nuştiş çin bî. Waxto ke nuştiş çin bo, wendiş zî nêbeno. La nêzdîyê 30 serrî yo wayîrvejîyayîşê ziwanê ma başêr o. Ziwan aver şino û xurt beno. Nê 30 serran de xeylê roman, hîkaye û şîîrî nusîyayî. Çiqas ke yenê nuştiş, hende zî yenê wendiş. Yewna zanîngehan de hetê ziwanî ra averşîyayîşêk bî. Beşê ziwanê kurdî de wendekarî eşkenê master yan doktora bikerê. Eleqe hîna zêde bî. Yanî şar şenik-zaf wayîrê ziwanê xo vejîyeno. La no eleqe qîm nêkeno. Bi mîlyonan zazayî estê. Nuştiş û wendiş qîm nêkeno. Warê nuştişî de ma vajê 40-50 kesî estê. Wendiş tebîî zafêr o. La nuştiş qet qîm nêkeno. Ziwan aver şino, labelê kêmî yo. Ganî eleqedarbîyayîşê ma hîna zêde bibo. Waxto ke nuştiş û wendiş zaf bî, ziwan zî aver şino.

Seba averşîyayîşê zazakî gelo komela şima kamcî aktîvîteyan kena? Têna dersan dana?

Erê, nika komela ma de dersî dîyenê. Şarê ma bizano ke tîya de kursê zazakî esto. Keremê xo ra bêrê û qeydê xo bikerê. Ma aktîvîteyanê xo wirdî ziwanan de kenê. Dersan heta asta mamostetîye danê. Yanî ê bêmabên dîyenê. No karo ke pîroz o. Çike dewlete ziwanê ma qedexe kena û nêveradana ke ma ziwanê xo de perwerde bivînê. Coka nê kursî semedê ziwanî zaf muhîm ê.

Polî pirr benê? Eleqe senîn o?

Eleqe xeylê baş o. Têna ma nê, kurmancî zî eleqe mojnenê. Ma vajê nêzdîyê 20 kesî ya vîyareno.

Şima zî zanê seba xurtbîyayîşê ziwanî ganî sîyasetmedarê ma tenê xo ver bidê, têbigêrê û aktîvîte bikerê. Bi şima nika sîyasetmedarî nê wezîfeyê xo anê ca? Xeletîyê ci estê? Ganî ê se bikerê?

Eke ê sîyasetmedarê ma yê yan ma temsîl kenê, o wext hende ke ê eşkenê bikerê wa ziwanê xo bişuxilnê. Heya! ma fam kenê ke parlamento de destûr nêdîyeno. La mîtîngan de qedexekerdiş çin o. Uca de sîyasetmedarî eşkenê bi rehetî ziwanê xo qisey bikerê. La eleqeyê sîyasetmedaran tay o. Mîtîngan de zafêrî tirkî qisey kenê. No reftar tebîî hetê şarê ma ra yeno rexnekerdiş. Eke ê ma temsîl kenê, ganî temsîlkerdiş bi ziwanê ma bibo. Sîyasetmedarî verê çiman de yê. Ê şinasnaye yê. Ê çiqas ke wayîrê ziwanî vejîyê, şarê ma zî hende wayîr vejîyeno. Tebîî tayê parlamenterî kede kenê. Ziwanê xo rê xizmet kenê. Labelê no qîm nêkeno.

Demê ameyoxî de weçînitiş esto. Mîsal Erdoganî weçînitiş vîndî kerd, bi şima bado cû rewşa ziwanê ma se bena? Tayê averşîyayîşan pawenê?

Erdogan yan o bîn ferq nêkeno. Ma zanê ke rolê ma kurdan weçînitiş de xeylê girîng o. Ma ke nêbê, raştî di îtifaqan ra yew nêeşkeno serbikewo. Nê semedî ra eke ma hêz danê yew îtifaqî, ganî o îtifaq seba ziwan û kulturê ma çîyêk bikero. Kamcî het beno wa bibo, raşt yan çep cîya nîyo. Eke wazenê ma de îtifaq bikerê, vengê şarê ma bigêrê, o wext wa vengê şarê ma zî bieşnawê. Wa goşdarî bikerê ke ma çi wazenê. Şerto verên ê ma yan xeta ma ya sûre ziwan o. Eke ma ra rey wazenê, bala xo bidê nê waştişê ma. Ma wazenê bi ziwanê dayike perwerde bigêrê. Ez reyna vana na xeta ma ya sûre ya. Sîyasetkarê tirkî naye baş bizanê.

Ma vajê înan waştişê ma qebul kerd. Seba perwerdeyê ziwanê dayike ma rê statuyêk zî hewce nêkeno? Yanî têna şinasnayîşê ziwanî bes o? Mîsal otonomî hewce nêkena? Hêvîya şima derheqê na babete de esta?

Nêzdîyê seserre yo ke na dewlete reyde têkilîya ma esta. Hişmendîya dewlete qet hêvîye nêdana ma. Otonomî nêbo zî beno. Ma vajê tayê dewletanê Ewropa de 3-4 ziwanê fermî estê. Rixmo ke otonomî çin a, sîstemo demokratîk esto. Ziwananê dayikan de perwerde dîyeno. Wendegehê etnîsîteyan estê. 10 kesî zî bibê, ziwanê înan de perwerde dîyeno. Na çarçewa de Tirkîya de otonomî nêbo zî, qe nê ziwanê dayike de perwerde bêro dayene. No heqê ma yo. Ma bi serran o nê heqê xo pawenê. Par wendegehanê dewlete de dersê weçîniteyî dîyayî. Nê dersî zî baş nêdîyayî. Dewlete xeylê bahaneyî vatî. Vanê “mamosteyî çin ê yan wendekarî nê dersan nêweçînenê.” Na zure ya. Wendekarî estê. Mîsal qezaya Henî ya Amedî de polêkî de 50 wendekaran derse weçînite. Tebîî no bes nîyo. Labelê ma çiqas ke wayîrê ziwanê xo vejîyê, hende baş beno. Eke wendekarî zaf bibê, yanî dersanê zazakî yan kurmancî weçînê, o wext hewcedarîya mamosteyan zî gird bena. Ma vînenê ke her serre bi seyan mamosteyanê erebkî yan bi hezaran mamosteyanê îngilizkî gênê. La kurdî de têna 1-2 mamosteyî yenê girewtene. No qetî qîm nêkeno. Ma bi mîlyonan kesî yê. No kontenjan kamî rê qîm bikero. Nê semedî ra ma wayîrê ziwanê xo vejîyê û dewlete cikerê tengasîye.

Ersel Doguç kam o?

Serra 1990î de Amed de ameyo dinya. Domanîya xo ra heta nika him xebetîyayo him mekteb wendo. Zanîngehê/unîversîteya Mûşî de beşê felsefe wendo. Nika zî Unîversîteya Mêrdînî de ziwanê zazakî ser o master keno. Heman wext de endamê meclîsê şaredarî yo û rayberîya Komeleya Cigêrayîşî ya Ziwan û Kulturî ya Mezopotamya (MED-DER) de yo.