Ziwananê kurdîyan ra bitaybetî kirmanckî binê tehlukeyê çinbîyayîşî de yo. Dewlete kurdan ra bac gêna la heqanê înanê kulturî û sîyasî nêdana. Çinbîyayîşê ziwanê kirmanckî ne wazena bivîno. Hetêk ra parlamento de key ke kirmanckî yeno qisey kerdene destûr nêdana, hetekê bînî ra Dêrsim de, Çewlîg de beşanê ziwanê kirmanckî akena. Unîversîteyan de propaganda kena ke kirmanckî kokê kurdî ra nîyo. Akademîsyenanê ke na polîtîka rê xizmet kenê bi eskija sûre weye kena. Înan sey muhafizan xebitnena. Ma derheqê na babete de bi mamoste Mehmet Şahînî qisey kerd.
Ma bi xêr mamoste, ma zanê ke şima bi serran zerreyê KURDÎ-DERî de ziwanê ma kirmanckî rê zaf xizmet kerd. Goreyê fikre şima rewşa ziwanê ma nika çiton a? O kamcîn sewîye de yo?
Wexto ke komara Tirkîya awan bîye, goreyê raporê UNESCOyî dewleta Tirkîya de 52 ziwanî amêne qalkerdene. Nê 52 ziwanan ra 18 ziwanî çin bîyê. Yanî 34 ziwanî mendê. Nînan ra 16 ziwanî ver bi çinbîyayîşî şînê. Ê ke Tirkîya de yenê qalkerdene 18 ziwanî yê. Mîyanê nê ziwanan de ziwano girdo ke hetê mîlyonan ra yeno qalkerdene ziwanê kurdî yo. Ewro bakurê Kurdistanî de di hebî zaraveyê ziwanê kurdî estê: kurmancî û kirmanckî (zazakî). Goreyê raporê UNESCOyî kirmanckî zî mîyanê ê zîwananê ke ver bi çinbîyayîşî şînê de yo. Oncîna goreyê UNESCOyî ziwano ke bi destê gedeyan kolanan de nêyeno qalkerdene çin beno.
Ewro kolananê bakurê Kurdistanî de gedeyî bi ziwanê maya xo qal nêkenê yan kay nêkenê. Ziwanê rojane yê înan bîyo tirkî. Heta ke teknolojî hende raver nêşîbî, ma keyanê xo de eşkêne ziwanê xo bipawê. Nika teknolojî zaf raver şî. Ewro televîzyon keyan de gedeyanê ma asîmîle keno. Telefonî û komputurî asîmîle kenê. Gedeyê ma 24 saetî binê asîmîlasyonê girdî de yê. Coka pawitişê ziwanî hende asan nîyo. Mayê ma têna nêeşkenê ziwanî bipawê. Ma yo qerarê xo bidê, bi ziwanê xo qal bikerê û wina bipawê. Ma ziwanê xo bi qalkerdiş, perwerde û musnayîş eşkenê bipawê. Dewleta tirke wazena ke ziwanê kurdan çin bikera. A seserre yo ke kurdan ser o zaf asîmîlasyonê xirabî ramnena. Di asîmîlasyonî ardî ca. Asîmîlasyono sipî û fîzîkî. Bi asîmîlasyonê fîzîkî wazena ke heme civaka kurdan orte ra wedarîya. No mumkin nîyo. Dewleta tirke bi qirkerdişê fîzîkî civaka armenîyan çin kerde, la a nêeşkena bi qirkerdişê fîzîkî civaka kurdan çin bikera. Çike civaka kurdan civaka gird a. Homa ra ke 40-50 mîlyon kurdî estê. Se kena dewleta tirke? Wazena ke ziwan û kultur çinbikera. Wazena ke kurdan tirk bikera û civake orte ra wedarîya. Kurdî 40 serrano ke vera na polîtîkaya dewlete xo ver danê. Nê xoverdayîşî kurdan de hişyarîye viraşte.
Keyan de qalkerdiş yan qiseykerdiş seba estbîyayîş yan pawitişê ziwanî bes o? Ma demê peyênî de vînenê ke kirmanckî mîyanê dersanê weçîniteyan de yo? Şima derheqê na babete de çik vanê?
Heme ziwannasî vanê ke heta ke ziwanêk mebo ziwanê perwerdeyî merdim nêeşkeno vajo uca de asîmîlasyon qedîyo. Kurdî Tirkîya de bacê xo danê, wezîfeyê leşkerî kenê û hemwelatîyê na dewlete yê. Dewlete kî mecbur a perwerdeyê nî ziwanî bida. Senî ke tirkî ziwanê xo de perwerde gênê, ganî ziwanê kurdî de zî îmkanî bibê. Eke ê vanê şarê kurdî û şarê tirkî birayê jubîn ê, eke înan na dewlete pîya awan kerde, firsendê ke tirkan de estê çayê kurdan de çin ê? No firsend bi seserran mi rê çin o. Ziwanê merdimî nêbeno ziwano weçînite. Ziwanê maya min o. Merdim qet ziwanê maya xo weçîneno? Dare senî kokê xo ser girs bena, merdim kî ziwanê xo ser girs beno. Her gede zî bi ziwanê maya xo pîl beno. Ziwanê dayike sey awe û nan merdimî rê lazim o. Ti eşkenî bivajî “nan û awe biweçîne”? Ma verde ziwanê tirkî nêzanêne. Amêne 7 serrî û şîyêne dibistane. Ma rê vatêne “ziwanê şima çîyêk rê nêbeno. Ziwanê şima de perwerde çin o.” Înan linge eştêne vernîya ziwanê ma. Bi ziwanê bînî perwerde dayêne. No semed ra ma trawma derbaz kerde. Ziwano ke ma qet nêzanêne de perwerde girewtêne. Ez senî ê perwerdeyî ra hez bikerî, ez senî a dibistane ra hez bikerî? Mi bixo dibistane de 5 serrî wend, la ez tirkî nêmuso. Mi nêzanêne ke mamoste çik vano, qalê çikî keno. Psîkolojîyê gedeyanê kurdan xeripnenê. Coka gedeyê kurdî dibistanan ra remenê. Tirk rey biweno fam keno, ez hîre rey biwenî fam kena. Dibistanî ma rê benê îşkencexane. Îşxalkerî tim ziwanê to hişmendîya to de bêrûmet kenê. Ziwanê dayike de ti nêeşkenî kitab binusî, dewlete de kar bikerî, akademîsyen yan walî bibî. Bikilmî bi ziwanê xo na dewlete de nêeşkenî nan biwerî. Ti çiqas ke xo ra dûrî bibî, hende dewlete de vernîya to akerde bena. Ti eşkenî bibî parlamenter, wezîr yan serwezîr. Eke ti vajî “Ez kurd o, ez wazena ziwanê xo de biciwî”, yan ti yenî kiştene yan to erzenê zîndan. Svêdî de akademîsyenan û ziwanzanan ju cigêrayîş kerdo. Goreyê nê cigêrayîşî gedeyo ke ziwanê dayike rind museno, eşkeno ziwanê bînan baş û lez bimuso. Eke homayî ma sey kurd viraşto û ziwan do ma, merdimo ke vera qerarê homayî vejîno şîrk keno. No guneyo gird o.
Îslam ra eleqeyê xo çin o. Dewleta muslumane qet eşkena çîyo ke homayî dayo mi qedexe bikera?
Mamoste, ma zanê ke dewlete heqanê kurdan nêdana. Wazena ke kurdî ziwan û nasnameyê xo vîndî bikerê. Gelo şarê ma se keno? Wayîrê ziwanê xo vejîno? Ez meraq kena merdimê ma yê karan çayê bişexsî domanxaneyan nêakenê. Camî û cemxane awan kenê, labelê bala xo hende nêdanê ziwanê xo. Na babete ser o çik wazenê bivajê?
Heta ke ti mebê kurd, ti nêbenî muslumano yan elewîyo baş. Ti bi ziwanê xo qal mekerê, ti nêbenî muslumano yan elewîyo baş. Ganî kurd dewlete ra raver cayê perwerdeyî biwazo. Camî û cemxane ey ra dima yeno. Ganî kurd çîyo ke homayî do ci rê wayîr bivejîyo. Ganî şarê ma xo ver bido. Eke merdim xo ver nêdano, îbadeto ke keno tal o. Şima zanê, 1991î de melayêk wextê defnkerdişê Vedat Aydinî de mezela ey ser de vat “Goreyê Îslamî eke ziwanê to qedexe yo, erdê to binê îşxalî de yo û namûsê to tehluke de yo, îbadetê to farz nêbeno.” O mela hefte tepîya Amed de ame qetilkerdene. Ewro zî tayê melayî ke raştîye qisey kenê yan zîndanan de yê yan yenê kiştene. Mîsal di serrî raver zîndanê Panosî de mela Alî Boçnak seba ke mewlid bi kurdî wend ame tepîştene û zîndanê Panosî de şî rehmet. Ganî komelê kurdî nê çîyî bivîneno. Ma bizanê ke heqîqetê ma ziwanê ma yo, estbîyayîşê ma yo. Nika asîmîlasyonê dewlete bîyo otoasîmîlasyon. Otoasîmîlasyon çik o? Yanî ma xo bi xo asîmîle kenê. Dezgehan, dikanan, bazaran de ziwanê xo qisey nêkenê. Ma xizmetê polîtîkaya dewlete kenê.
Kirmanckîyo ke unîversîteyan de yeno musayene faydedar o? Nê cayan de boyeyê asîmîlasyonî gênê? Gelo akademîsyenê nê cayan kamî rê xizmet kenê?
Dewleta tirke key ke prosesê haştîye de bi rayberê kurdan Abdullah Ocalanî muzakere kerd, dewlete yan Erdoxanî bixo vat ke ê her çî rê eşkenê bivajê “heya”, la perwerde yo bi ziwanê tirkî xêza înan ya sûr a. Şima zî zanê KURDÎ-DER de ziwanê kurdî ser o zaf xebatê muhîmî ameyî kerdene. Heme bajaranê Kurdistanî û metropolanê Tirkîya de xeylêk şaxê KURDÎ-DERî awan bîyî. Eleqeyê ziwanê kurdî zaf berz bî. Dewlete dîye ke xebatê ziwanî bêaye yenê kerdene yanî binê kontrolê aye de nîyê. Xizmetê şarê kurdî kenê. No semed ra waşte ke nê xebatan asteng bikera. Dewlete mecbur mende ke tayê gaman bierza. Nê gaman ra ju unîversîteyan de beşê kurdî akerdiş bî. Dewlete birastî bi akerdişê nê beşan nêwaştêne ziwanê kurdî rê xizmet bikera. Aye waştêne ke xebatanê ziwanî bigêra binê kontrolê xo û bi hişmendîya tirke nê xebatan raver biyara. Tayê kadroyê ziwanê ma unîversîteyan de ca kerdî. La seba xizmezkarîya ziwanê kurdî nêkerd. Ma vajê TRT KURDÎ. Dewlete mecbur mende nê qanalî akera. Ma nêeşkenê bivajê ke TRT KURDÎ ma rê xizmet keno. Heta nika çîyo xirabe yo ke bir tirkî ma rê amêne vatene, êdî TRT KURDÎ de ma rê vanê. Verde bi tirkî ma rê vatêne terorîst, nika zî bi kurdî vanê terorîst. Ferqê TRT KURDÎ bi TRT TIRKÎ ya qet çin o. Mentiqê dewleta tirke wina yo. Unîversîteyê Artûklû de beşêkê ziwanê kurdî akerd. Oncîna Çewlîq û Dêrsim de beşê ziwanê kirmanckî akerdî. Uca de zî fikrîyena ke senî kurdan lete bikera, senî kurdan jubînî ra dûrî bifîya. A wazena ke kirmanckî ziwanê kurdî ra abirna û vana ke zaraveyê kirmanckî giredayîyê ziwanê kurdî nîyo. Labelê zaraveyê kirmanckî kurdanê ke koyan da xo pawitê qisey kenê, zaraveyê kurmancî bi destê kurdanê ke ameyî deşt qisey beno. Kirmanckî ziwanê kurdan o orîjînal o.
Mamoste, neslê kurdî yê neweyî rê kamcîn pêşnîyazê şima estê? Ê seba pawitişê ziwanî çik bikerê?
Neslo newe wa cuyê xo de û her cayan de tim bi ziwanê xo qal bikero. Ewro dewlete kurdan nêeşkena seba qiseykerdişê tirkî zor bikera. 1930an de keso ke bi tirkî qal nêkerdêne ceza dayêne. Kurdan her çekuye ser ceza dayêne. Nika qewetê dewlete çin o wina bikera. Keyeyê ma gedeyanê xo tirk mekerê. Eke ma bazar de, keye de, dezgehan de bi tirkî qal bikerê, ma xizmetê asîmîlasyonî kenê. Her çekuya tirke yena manayê xizmetê polîtîkaya dewlete.
Mehmet Şahîn kam o?
Mehmet Şahîn dewa Kuye ya girêdayîya qezaya Pasûrî de maya xo ra bîyo. Ey dibistana verêne dewa xo de wende. Dibistana mîyanêne û lîse Erxenî de leylî wend. Beşa mamosteyîye ya dibistana verêne Amed de unîversîteyê Dîcle de wend û 1994an de dest pê mamosteyîye kerd. 2006 ra pey mîyanê xebatanê ziwanê kurdî de ca girewt. 2009-2012 de Amed de rayberîya KURDÎ-DERî de ca girewt. 2016 de mamosteyîye ra îxraç bî.
