Awanîya termînolojîke û kokê elewîye ser o her tim nîqaşê girsî yenê kerdene. Bitaybetî mîyanê kurdanê elewîyan de na persgire xeylê hişê merdimî nêrehet kena. Tayê persê muhîmî yenê persayene: Elewîyî musluman ê? Çekuya “elewîye” seba pênaskerdişê îtîqatê tayê kurdan munasib a? Herinda çekuyanê elewîye û qizilbaşîye çekuya “raya heqî” yena şuxilnayene? Elewîye de gelo elementê pre-îslamî estê? Elewîye hetê dewlete ra bêra şinasnayene? ûsn.
Bêguman babeta elewîye xeylê derg a. Ma do nê nuşteyê xo de kok, nasname û termînolojîyê elewîye bikilmî analîz bikerê. Bitaybetî îtîqatê elewîyanê kurdan ser o bale bianjê.
Seba îtîqatê kurdanê ke îslamî ra bawer nêkenê çend pênaskerdişî estê. Mîsal elewîye, qizilbaşîye, bektaşîye ûsn. Yeno nuştene ke înan ra ver sufîzm zî ameyêne gurenayene. Eke ma nê pênaskerdişan esas bigêrê, o wext ganî ma vajê no îtîqat girêdayîyê îslamî yo. Eke ma teyna “kultê Alîyî” û rojeyê 12 Îmaman esas bigêrê, o wext ganî ma vajê îtîqatê kurdanê elewîyan “heretîk” o. La îtîqatê nê kurdan teyna kultê Alîyî û rojeyê 12 Îmaman ra viraşte nîyo. Nê îtîqatî de motîfê cîyayî zî estê. Bimbarekkerdişê rojî, festîvala Gaxanî, rîtuelê cemî, rojeyê Xizirî ûsn. pozîsyonê nê îtîqatî avurnenê. Ma îslamî ra verî eşkenê raştê rêçeyanê nê motîfan bêrê. Yanî elewîye, qizilbaşîye, bektaşîye û sufîzm seba pênaskerdişê îtîqatê nê kurdan vîyarte nîyî. Eke ma wina têbigêrê, ma kewenê zerreyê “subjektîvîzmî”. Tayê cigêrayox û tarîxnasî nameyê “raya heqî” pêşnîyaz kenê. Rixmo ke no name zêde nêzanîyeno, herinda ê pênaskerdişan tewr rasyonel o. Ma zî nê nuşteyê xo de do nameyê raya heqî bişuxilnê.
Goreyê teorîya ma mîthraîzm hîpostazê raya heqî yo. Îtîqatê Mezopotamya yê sey raya heqî, zerdeştîye, êzidîye û yaresanîye cewherê xo mîthraîzm ra gênê. Bawerîya zervanî zî nê îtîqatan ser o tesîr kena. Ma vajê çekuya “mîthra” zervanîye de zî esta. Mîsal Orîmîzd û Ahrîman domanê Zervanî bîyî. Dima ra ma nê nameyan îtîqatê zerdeştîye de zî vînenê. Orîmîzd (Ahuramazda) sembolê başîye yo û Ahrîman (Ehrîman) xirabîye temsîl keno. Mîthra zî zerdeştîye de cayê xo gêno. Nameyê milaketa sereke ya Ahuramazda Mîthra bî.
Kontekstê tarîxê mîthraîzmî de kitabêkê Selahattîn Alî Arîkî tayê zanayîşanê analîtîkan dano. Xerza kitabê ey yew zî kitabêkê Franz Cumontî yê bi nameyî “The Mysteries of Mithra (Efsûnê Mîthra)” balkêş o. Cumont nê kitabê xo de baxusus Împaratorîya Roma de vilabîyayîşê mîthraîzmî analîz keno. Ma nê çimeyan de vînenê ke “Mîthra” heqê rojî yo. Roj îtîqatanê ke mîthraîzm ra yenê viraştene de fîraz o. Raya heqî, yaresanîye û êzidîye de motîfo winayên esto. Ma vajê Dêrsim de heta serranê peyênan seba rojî rêzo girs estbî. Key ke roj akewtêne, merdimî cayo ke tîrejê rojî ginayêne ci paç kerdêne. Her kes rojî ra verî rawuştêne. Bikilmî vera rojî bimbarekkerdiş estbî.
Xerza rojî adir zî xeylê fîraz o. Kurdê raya heqî tayê rîtuelanê xo de adirî şuxilnenê. Mîsal key ke merdim vera hewşe îtîqatê xo ano ca, qetî “çila” vêşneno. Festîvala Gaxanî de oncîna 3 rojî “goncikêk (qotêk)” yeno vêşnayene. Bimbarekîya adirî goreyê texmînan mîthraîzm ra yena. Nê konteksî de wextê zerdeştîye de cayo ke merdimî tede îbadet kerdêne sey “ateşgâh”, “dar-i meher” yan “dar-i mîhr” ameyêne pênaskerdene. Yanî sey cayê mîthra ameyêne hesibnayene.
Çîyo bîn o ke bawerîya raya heqî îslamî ra birneno ya festîvala Gaxanî ya. Na festîvale sey roşanê serra newe yena fîrazkerdene. Çarçewa nê rîtuelî de mabênê raya heqî û zerdeştîye de têkilîyêke esta. Çike zerdeştîye de zî “gaxanbarî” estbî. Serre de 6 gaxanbarî ameyêne fîrazkerdene. Înan ra yew zî zimistanî fîraz bîyêne. Bi nê hawayî mabênê festîvala Gaxanî û gaxanbaran de têkilîyêka nêzdîye mumkin a.
Îtîqatê raya heqî de elemento ke xeylê balkêş o rîtuelê cemî yo. Tayê tarîxnas û cigêrayoxî îdîa kenê ke kokê cemî girêdayîyê îslamî yo. No hîpotez binîqaş o û zanistî ra teber o. Goreyê nê hîpotezî cem birastî “rîtuelê mîraçî” yo. Seba nê hîpotezî fermanê (buyruk) Cafer-î Sadikî û tayê menakibnameyî sey çimeyî yenê xebitnayene. Goreyê fermanê Cafer-î Sadikî Pêxamber Muhammed mîraçî ra agêreno û cayêk de holikêk vîneno. 2 reyî dano berî ro û vano ez “pêxamber a”, la destûr nêdîyeno ci. Reya hîrêyine oncîna dano piro û vano “ez lajekê feqîrêkî ya”. Na rey destûr gêno û keweno zerre. Uca de ferq keno ke cem girêdîyeno. Pêxamber vîneno ke 22 camêrdî û 17 cinîyî estê. Pers keno “Ma merdimo 40. kotî de yo?”. Ci rê vanê “Selman-i Farisî şîyo Îran û uca ra hebê tirî ano.” Peynîye de hebê tirî ameyo û Muhammedî ey ra “şîranîye” viraşta. Mabênê 40 merdiman de pare kerda. Badê ke şîranîye ameye şimitene, her kes “serxoş” bîyo. Dima ê wuştê ra û semah kerd. Muhammed uca de beşdaranê cemî ra pers keno “pîrê şima kam o?”. Ê vanê ke “Şah-i Merdan Alî yo”.
Nê fermanî de hem “apokrafî” esto hem zî tayê “raştîyî” estê. Ferman birastî mojneno ke “elewîye” teberê îslamî de ya. Çike “serxoşbîyayîş” û “tewrbîyayîşê cinîyan” îslam de nênê qebulkerdene. Goreyê fikrê mi tîya de şîranîye zî “mey” a. Xora raya heqî de “mey” ayînanê cemî de zaf ameyo şuxilnayene. Yew zî eke cem ayînê mîracî bibîyêne, qetî dewletanê şerîatî de bi fermî ameyêne fîrazkerdene.
Tayê çimeyan de zî aseno ke îslamî ra ver tayê ayînê ke manenê cemî ameyê kerdene. Mîsal sîlîndîrê Gudea de çîyo wînayên esto. Senî ke nika raya heqî de 12 xizmetkarî estê, ayînê Gudea de zî 12 xizmetkarî estbî. Mîsalo bîn zerdeştîye de yeno vînayene. Uca de zî ayînêko winayên esto. 8 xizmetkarî ayînê cemî anê ca. Nameyê merdimî yo ke ayîn îdare kerdêne “Mag (Mug yan Magus)” bî.
Raya heqî de yew cîyayîya ke balkêş a “rojeyê Xizirî” yo. No roje zî îslam de çin o. Hem êzidîye hem zî yaresanîye de ma eşkenê raştê ey bêrê. Êzidîye de rojeyî ra dima “roşanê Xidir Elyasî” yeno fîrazkerdene. Oncîna yaresanîye de wextê roşanê “Xidir Nebî” de 3 rojî roje yeno girewtene.
Bikilmî îtîqatê raya heqî heretîk nîyo. Wina aseno ke îtîqato “senkretîk” o. Mîyanê seserran de xeylê avurîya. Ne qizilbaşîye ne bektaşîye ne zî elewîye nê îtîqatî raşt temsîl kenê. Mîyanê rîtuelanê ey de mîthraîzm, îtîqatê zervanî, zerdeştîye ra zî xeylê motîfê şênberî estê.
