Deq, yanî neqşê serê çermî. Bi hezaran serrî yo ke têgerayîşê însanî yê hemverê estetîkî û xo ser de lebata vurnayîşî estbî. Bi nê vurnayîşî reyde kulturêk ke xeylê bi kok o, neslê ameyoxî rê verdayî. Musayîşê pêro çîyê ke cuya ma de ca girewtê, esasê ci vîyartoxê ma ra yeno. Kal û pîrê ma çîyan kifş kerdî û ma rê verdayî. Ma zî bi hîn vurnayîşan ê kulturî ardî heta na roje. Helbet do tena wextê ma de nêmano. Nê vurnayîşan ma zî neslê ameyoxî rê neql kenê û no zî heta bêpeynîye nesl bi nesl dewam keno.
Deq zî kal û pîranê ma ra heta na roje ameyo. Her çiqas tarîxê ci bi zelalî nêro zanayîş zî bi hezaran serre yo Kurdistan de no huner dewam kerdo û hema zî keno. Tena Kurdistan de ney, xeylê cayê dinya de bi nameyê cîya cîya hunerê deqî esto. Gelo çira însanan serê çermê xo de lazimî dîyê ke şekilan viraznê? Cewabê nê persî mîyanê çimeyê tarîxî de nimiteyo. Goreyê çimeyan xeylê manayê deqî estê. Xususî zî Kurdistan de her xêze bi manayêke ya. Vernê ke ma biewnê manaya şekilan ra ma goreyê çimeyê ke cigêrayîş kerdî, biewnê tarîxê deqî yê pêro dinya ra.
Goreyê çimeyan; dinya de tewr deqî yê verên serê di mumyayê ke panc hezar serrê verî bîyê, ameyê tespîtkerdiş. Deqê antîkî xeylê xo bi obsîdyenan û hacetê ke çermî qul kenê ameyê viraştiş. Avusturyayîjan seba deqî; telîyê narencîye, esteyê maseyî, este û bi hacetê qulkerdişî şuxulnayê. Demê viraştişî de esteyo ke serê ci tuj, yan zî bi derzenî çerm qule kerdê û cayê ke qul bîyo boyax kerdê ci. Bi layê ke kerdê zerreyê boyaxî, deq ameyo viraştiş.
Demê verê de hîna zaf seba ruhê xiraban, sey tilsimî deq viraştê. Yanî deq ruhê xiraban asteng keno û o/a însan/e bi no hawa xo paweno/a. Her çiqas sey ewil Misir de bêro vînayîş zî xeylê komelî de ameyîne viraştiş. Yunanê Antîkî û Romayijan de deq seba koleyan viraştêne. Çîn de zî caardişêk winasî estbî. Deqî sey barbar ameyîne qebûlkerdiş û dizdan teswîr kerdêne.
Goreyê çimeyêk bîn zî deq reya ewil sînorê Avusturya-İtalya de koyanê Alpî de cesedêk camêrdo ke binê qeşayî de mendibi û goreyê texmînan panc hezar serrî verê ciwîyayo û nameyê ci “Camêrdo qeşa Otzî” de vînayî. Goreyê cigêrayîşî, Otzî demo ke seydwanî kerdêne merdo û serê bedenê ci de 57 deqî tespît bîyî. Her çiqas zanyarî fikiryayî nê deqî seba xemilnayîş û dînî ameyê viraştiş zî la goreyê cigêrayîşê ke ameyî kerdiş, seba vernîgirewtişê helnayîşê esteyan yanî seba “weşîye” deqî ameyê viraştiş. Dimayê panc hezar serrî fam bî ke Otzî reyde nêweşîya esteyan estbîya.
Dimayê ke tarîx laver şi û dînî vejîyayî meydan, bawerîya xrîstîyanî de deq ame qedexekerdiş. La xrîstîyanê ewilî deqê bi nameyî Îsa û yan zî xaç çermê xo de xêz kerdî. Badê serran Ewropa de deq ame xovîrrakerdiş la peynîya seserra 18ine de bi nameyê “tattoo” reyna vejîya meydan. Çekûya “tattoo” ziwanê Tahîtî “tautau” ra ameya. Deq seserra 20ine ra tepîya mîyanê deryakaran de xeylê vila bi. Seba hîsê romantîkî, welatperwerî yan zî dînî ame şuxulnayîş.
Ma nika zî biewnê Mezopotamyaya ke wayîrîye xeylê medenîyetan rê kerda û wayîrê kulturêk dewlemend a. Hunerê deqî Mezopotamya de xususî mîyanê şarê kurdî zaf cayêk xususî gêno. Her xêze hîkayeyêke û manayêke hewênena. Hîssê ke serê çermî de xo dayê îfadekerdiş, xeylê xo bala cinîyan anto û ge-ge zî camêrdan eleqedarî ramojnayo. Goreyê çimeyê ke neql bîyo de hetê mîstîkbîyayîşê deqî zî esto. O wext fikryayê ke ê motîfî înan rê bext, keyfweşî, bereket, hêz, zanayîş û hîn çîyê bînî zî ano. Nimûne; cinîyê ke waştê digane bimanê, mîyanê xo de motîfan xêz kerdê û verê nê de zî eşîr bi eşîr motîfê deqî vuryenê.
Prosesê viraştişê deqî zî bi no hewayî yo; dayîka ke newe tuta kênaye arda dinya, şitê aye yeno antiş û wina yeno viraştiş. Yeno bawerîkerdiş ke bi no hewa welidnayîşê dayîke derbazê kêna beno û beno xêrêke. Dimayê ke şit peyda beno, koşxaneyê ke werd ci de pewjenê tenîye binê ci reyde danê têmîyan ro û bi derzenî goreyê waştişê kese/î motîfî yenê xêzkerdiş. Her çiqas demê muameleyê kerdişî deqî bi dej bo zî mîyanê hewteyêk de baş beno û deqo ke açaryeno rengî kewe yan zî kesk heta bi heta serê çermî de maneno.
Kurdistan de cinî hîna zêde deqî serê çeneyê xo, natike, alişke, harme, xape, mil û sîne de viraznenê. Motîfê sey; xezale, xaç, hîrê nuqta, tîjî, estare, mîlçike yenê tercîhkerdiş. Nê motîfî zî hîna zêde seba nezer, ruhê xiraban asteng keno û seba weşîye baş yeno û welidnayîş zêde keno. Sewbîna seba xemilnayîşî zî cinî tercîh kenê. Bi vurnayîşê demî reyde, tercîhkerdişê nê sembolan zî ame vurnayîş. Êdî hîna zêde sembolê modernî yenê viraştiş û mîyanê komelî de zî xeylê bîyo populer.
Manaya sembolan
Motîfê rojî; pawitox, çimeyê zanayîş û cuye, çîyê xirabîyan ra dûr fînayîş, siud û seba îlahe aşmî Sîne rê yeno viraştiş. motîfêk pîroz o.
Motîfê quling û weşeyî; emrêk derg û bi sihet, bereket, serfirazbîyayîş.
Motîfê hechecik; xo newekerdiş, şîfa, weşîye, roşnayî.
Esasê her kulturî de zanayîş, mana û cigêrayîşê estetîkî esto. Gama ke merdim ewnîyeno, vîneno ke pêro rayîrî merdimî beno na nuqta yanî bawerî û estetîk. “Deq” de zî xeylê manayê nimite, xeylê zanayîşî estê. Raywanîya deqî bi hezaran serrî ya, helbet hîn manayêke ma nêzanê, ma hema kifş nêkerdê estê. No nuşte de zî tay bo ma waşt hunerê deqî ke bi hezar serran o serê na cografya de xo pawito û ameyo heta roja ma ya ewro, ma şima rê neql bikerê. Her huner zerrîya xo de sirrêke hewêneno. Sirrê deqî zî serê çermê cinîya kurde de yo.
