Serra 2019 seba cinîyan baş derbaz nêbî û qetilbîyayîşê cinîyan zêdîya. Derheqê babete de Sosyolog û Rayîrbera Komeleya Cinîyan ya Roza Ruken Erguneşe qisey kerde
Ma kewtî serra neweye. Umudê her kesî oyo ke çîyê xirab ê ke serra 2019î de ameyî cuyayene 2020î de nêrî cuyayene. Her çiqas ke her kewtişê serra neweye de umud wina bibo zî her tewir şîdet eksê kêmîbîyayîşî zêdîya. Ma bi xeberanê qetilkerdiş û îdîayê ‘xokiştişê’ cinîyan dest bi serra neweye kerdî. Na babeta zaf hessasî de medya herinda ke sebebê xorî yê qetilkerdiş û xokiştişê cinîyan analîz bikera, çîyê tewşan sey sebeb nawnena. Tena Çewlîg de hewteyo peyên yê 2019î de yanî kewtişê serra neweye de di cinîyê şenikî ke ame îdîakerdene ê xo kiştî, merdî. Goreyê dayeyanê KCDPyî serra 2013î de 237, serra 2014î de 294, serra 2015î de 303, serra 2016î de 328, serra 2017î de 409 û serra 2018î de 440 cinî ameyî qetilkerdene.
Avûkat Muzzeyen Boylu Amed de, Gullu qezaya Amedî ya Erganî de, Emîne Bulut Kirikkale de verê çianê domana xo û her kesî de, Ayşe Tuba Arslane Eskîşehîr de û Ceren Ozdemîre Ordu de hetê kesê bi nameyê Ozgur Arduçî ke zîndan ra fîrar kerdbî ra ameyî qetilkerdene. Yanî ma eşkenê wajime ke serra 2019 seba cinîyan baş derbaz nêbî û qetilkerdişê cinîyan zêdîya.
Derheqê babete de Sosyolog û Rayîrbera Komeleya Cinîyan ya Roza Ruken Erguneşe qisey kerde. Ruken Erguneşe qiseykerdişê xo de bale ante qetilbîyayîşê cinîyan, sebebê xokiştişê cinîyan, parekerdişê medyaya komelkî, xebetnayîşê medyaya komelkî, medya de dayîşê xeberanê qetilbîyayîş û xokiştişê cinîyan ser û daye zanayene ke heta ke cinîyî azade û seyyewbînan nêbî, nêeşkenê qala azadîye û yewîye bikerî.
Şîdet senî vila beno?
Erguneşe destpêkê qiseykerdişê xo de bale ante Tirkîya de zêdebîyayîşê hûmara şîdet, qetilbîyayîşê cinîyan, întîxar û binpaykerdişan ser û wina va: “Şîdet qasê ke tu wextêk de hende zêde nêbibî, ameyo meşrukerdene. Ma benî şahidê raybazanê tewr wexşî yê şîdetî. Eynî roje de bajaranê cîya-cîyayan de cinîyî yenî qetilkerdene û ma bi xeberanê winasî dest bi roje kenî. ‘Întîxarê Êlihî’ hema zî vîrê her kesî de yo.”
Sebebê şîdetî çi yo?
Erguneşe dîyar kerde ke serra 2019î de Amed de 12 cinîyî ameyî qetilkerdene û mergê 3 cinîyan sey întîxar derbazê meqamanê edlî bî û wina dewam kerde: “Sebebê întîxarê cinîyan oyo ke cinî bêçare yenî veradayene û heme şertê cuye destê cinîyan ra yenî girewtene. Bi no hawa mergê cinîyan yeno tîtîknayene û sey întîxar yeno mojnayene. Şîdet çiqas şono zêdîyeno û xo resneno her raşteyê merdimîye. Ganî merdim her hedîseyêk tena serê xo nêercno. No probleman hîna xorî keno. Şîdet çi yo? Sebebê şîdetî çi yo? Çi tewirê şîdetî esto? Şîdet senî vila beno? Heta ke cewabê nê persan nêro dayene, mumkun nîyo ke ma vera şîdetî de têkoşîn bikerî û asteng bikerî.”
Mergê her cinîyêk polîtîk o
Erguneşe dewamê qiseykerdişê xo de daye zanayene ke şîdet binpaykerdiş û mekanîzmayê kontrolkerdişî yo û va: “Sîstemo serdest camêrd o û nêseyyewbînanî ra hêz gêno. Sîstem medya ser de propaganda keno û vatiş cuye de şekil gêno û beno şîdet. Ewro heme kanalê TV û çapemenî xizmetê sîstemî de yî. Ê çerxê şîdetê mird kenî û şîdet danî daîmîkerdene. Hunermend, serkêş û wezîrî seba ke hêz û qewet bidî sîstemî dişmenîya cinîyan kenî. Bi no hawa her raşte de şîdet yeno meşrukerdene. Mergê her cinîyêk polîtîk o. Sîstem seba domnayîşê xo bi seserran o (şer, qirkerdiş) şîdet xebetneno. Bi kayanê daîmî merdiman rê hîssê ‘seke teberê cuya ma de cuyêka bîn esta’ dano hîskerdene. Înan ra yew zî ‘teorîya zure’ ya. Eke her roje bi îstîkrarî eynî zure bêra eştene û qiseykerdene, do şar cayêk ra dima bawer bikero. Na teorîye aîdê Gobbelse ya û Gobbelse hetkarêsereke yê Hîtlerî ra yew o. Dinya de tena gandaro ke ferqê mergî de yo, tena merdim o. Cigêrayîşê ke dinya de mabenê grubanê cîya-cîyayan de ameyî kerdene de ame vînayene ke vîdeoyê derheqê mergî nijadperestî, muhafazakarî û zayendî zêdînenî. Na babete de cigêrayîşê bêhûmare estî. Yanî şîdet eslê xo de cayo ke nîno aseyene de yeno berardekerdene û komelî rê yeno qebulkerdene.”
Ganî xebat bêrî kerdene
Erguneşe qala muracatê ke Komeleya Cinîyan ya Roza rê ameyî kerdene, kerde û wina va: “Ma komîsyomê cinîyan û odeya meslekan yê ke Amed de xebatan rayîr benî, reyde ameyî têhet. Ma aşma adara 2019î de protokolêko 3 madeyan ra pê yeno, îmze kerd û ma qerar da ke ma do pîya bixebetî. 9 aşman de 1792 muracatê ke ê raştê şîdetî ameyî, ma rê ameyî. Pêroyê cinîyê ke muracat kerdî, hetê camêrdan ra raştê şîdetî ameyî. Cinî her tewir şîdetî reyde rî bi menda. Pêroyê muracatan de ame vînayene ke se ra 85ê cinîyan raştê şîdetê psîkolojîk ameyî. Verê cû wexto ke şîdet ameyêne vatene, şîdeto ke bi çiman yeno vînayene ameyêne vîrê merdimî. No metod metodo ke tewr zêde yeno xebetnaye ra yew o. Ganî xebatê zanayîşkerdişî bêrî kerdene. Sewbîna metodo bîn zî şîdetê dîjîtalî yo. No metod bi rayîrê mesaj, telefon û medyaya sosyalî yeno vilakerdene. Bi rayîrê înan fotografî yenî antene, yenî parekerdene, tehdîtî yenî kerdene û swb.”
Beno ke tesîrêko çep bibo
Erguneşe qiseykerdişê xo de va ‘Ma eşkenê vajime ke cinî eynî wext de raştê her tewir şîdetî manenî’ û domnaye: “Şîdetê fîzîkî, şîdetê ekonomîke, şîdetê psîkolojîk û şîdetê sosyalî. Ganî cinîyî her tewirê şîdetî baş bizanî. Vernîgirewtişê qetlîyam de gama yewine a tewr muhîm na ya. Ma zanê ke cinîyê ke ameyî qetilkerdene verê cû bidesan reye raştê şîdetî ameyî. Her tewir şîdet cinîyan anceno verê qetilkerdişî. Medya de qetilkerdişê cinîyan yeno kategorîzekerdene. Seke hîkayeya her yewî biba. Sernameyê balkêşin nêerzenî. Sey nimune ‘mêrdeyo ke ame xapênayîş can girewt’ û sebebê camêrdî yenî maritene. Şîdeto tewr tesirîn şîdetê postmodernî yo û bi rayîrê medyaya sosyalî yeno vilakerdene. Qet şik çino ke medyaya sosyalî hetê vetişê raştîyan de raybazêko tesîrin o. Labelê parekerdişê dîmenê bêzanayîş, tesîrêko çep virazeno. Yanî ozentî virazeno û beno sebebê travmayêko diyîne.”
Întîxarê cinîyan mergê şikin î
Erguneşe qiseykerdişê xo yê peyênan de va ‘ma proseso ke întîxarî benî rojeve ra derbaz benî. Xo ra ma zanê ke şer, krîz û rewşanê îstisnayîyan de întîxarî zêdîyenî. Hedîseyê întîxarî kewenî rojeve û xeber benî, coka ra hûmara întîxaran zêdîyeno’ û wina qedênaye: “Tîya de ziwanê medya zaf muhîm o. Ma Amed de bi zanayîş hedîseyê întîxaran nêkerd raporanê xo. Labelê ma komeleyê berpirsîyaran hîşyar kerd. Întîxarê cinîyan zî mergê şikin î. Ewro Amed de 3 mergê şikin yê cinîyan estî û ma do heta peynî taqîpkarê înan bibî. Ganî merdim hetê xebetnayîşê medyaya sosyalî de baldar bibo. Ganî her kedkarê çapemenî hesas têbigêro û hetê dayîşê fotograf û nuştişê xeberan de dîkat bikero. Heta ke cinîyî azade û seyyewbînan nêbî, nêeşkenê qala azadîye û yewîye bikerî.”
