Şaristanê Amedî tarîx de xeylêk medenîyetî û şarî dîyî. Sasanî, armenî, romayij, ereb, tirk, keldanî û kurdan bi hawayêkê negatîf yan pozîtîfî tesîrê ci kerd. Bêguman tîya de tarîxê kurdan ra mêraso balkêş esto. Mîsal Mîrîya Merwanîyan ronîyaye. Na meqale de tarîxê ronîyayîş û rijîyayîşê Merwanîyan yeno analîzkerdene.
Serranê 970an de lajê Dostikî Ebû Abdullah Huseyîn mabênê Maden û Xîzanî de xeylê tevgerdar bî. Ey waştêne wareameyîşêk biaferno. Leqema Ebû Abdullah Huseyînî “Bad” bî. Tarîxnas Mihemed Emîn Zekî sey “Baz” nuseno. Tarîxnas Etem Xemgîn nuseno ke Bad “kurdanê” Xarpêtî ra yo. No wext Amed ra hetê Erdîşî bêotorîteyîye estbî. Bi nê hawayî Badî waşt na rewşe bişuxilno. Ey hem hemberê Împaratorîya Bîzansî hem zî dewleta Buveyhîyan têkoşîn kerdêne. No dem dewleta Hamdanîyan zî tesîrê erdê ke Bad tede aktîf bî kerdêne. Na çarçewa de ganî ma derheqê ristimê Hamdanîyan de zanayîşêkê kilmî bidê. Tarîxnas Etem Xemgîn nuseno ke Hamdanîyî kurd ê, la xeylêk çimeyan de yeno dîyarkerdene ke nameyê na dewlete Hamdan bîn Hamdun et Taglîbî ra yeno. No merdim pabesteyê qebîlaya ereban Taglîbî yo. Yanî goreyê nê çimeyan Hamdanîyî ereb ê.
Badî serra 978î de Erdîş girewt binê bandora xo. Dima polîtîkaya vilabîyayoxe dewam kerde. No wext Meyyafariqîn destê Buveyhîyan de bî. Gama ke hukumdarê Buveyhîyan Adûduddevle serra 983î de şî rehmet, vernîya Badî abîyaye. Bi nê hawayî Bad ame hetê Amedî û serra 983î de Meyyafariqîn girewt. Ansîklopedîya Îslamî de nuştox Abdurrahîm Tufantoz nuseno ke bi girewtişê Meyyafariqînî bingeyê Mîrîya Merwanîyan erzîyayî. Badî Meyyafariqînî ra dima hêrişê xo domnayî. Nê hêrişan de Amed, Nisêbîn, Cizîr, Exlat kewtî destê artêşa Badî. Bado mabênê Buveyhîyan û artêşa Badî de şer qewimîya. Netîceya pêkewtişan de serra 984î de Mûsil zî bi destê Badî gêrîya.
Ebû Alî Hasan bîn Merwan
Destkewtişê Mûsilî lejê mabênê artêşa Badî û Hamdanîyan har kerd. Serra 990î de Bad kişîya. Ey ra tepîya birazayê ci Ebû Alî Hasan bîn Merwanî îqtîdar girewt xo dest. Tarîxnas Etem Xemgîn dîyar keno ke 4 lajê Merwanî estbî. Tewr pîl Ebû Alî Hasan, dideyin Saîd, hîrêyin Ahmed û çarin Kek bî. Ristimê Merwanî dewa Kermaşî ya ke mabênê Sêrt û Madenî de bîye ra yo. Ebû Alî Hasanî nameyê pîyê xo Merwanî da mîrîya xo. Yanî serra 990î ra tepîya nameyê mîrîye sey “Merwanî” ame pênaskerdene.
‘Nasruddevle’ Ahmed
Baxusus îdareyê birayê Ebû Alî Hasan bîn Merwanî Nasruddevle Ahmedî xeylê balkêş bî. O mîyanê Împaratorîya Bîzansî, Buveyhîyan, Fatimîyan û Abbasîyan de zî wayîrê rêzdarîye bî. Leqema ci “Nasruddevle” bîye. Tarîxnas Mihemed Emîn Zekî nameyê ey sey “Nasruddevle bîn Merwan el-Kurdî” nuseno. Nasruddevle serra 1011î de ame text. Wextê mîrîya ey de erdê Riha tewrê sînoranê Dewleta Merwanîyan bî. No dem Amed zî xeylê xurt bî. Hem hetê bazirganî hem zî hetê kulturî ra merkez bîbî.
Selçukîyan reyde têkilîyî
Binê textê Nasruddevle de bitaybetî pê tirkan tayê têkilîyî virazîyayî. Yeno zanayene ke serranê 1030-1040an de Dewleta Selçukîyan a Girde ronîyabî. Nameyê ronayoxê dewlete Tugrul Beg bî. Rixmo ke serranê verênan mabênê Merwanîyan û Selçukîyan de tayê têkilîyê başî estbî, badê cû pêkewtişî peyda bîyî. Tugrul Bego ke polîtîkaya hêrişkare û vilabîyayoxe rayra berdêne, hemberê erdê Merwanîyan serra 1043î de hêrişêk serûber kerd. Nê hêrişî de teqrîben 10 hezarî esparan cagirewtbî. Di fermandaranê bi nameyê Buga û Nasigli artêşa Selçukîyan îdare kerdêne. Artêşa tirke heta Meyyafariqînî ameye. Uca de ci rê 50.000 zerdî ameyî pêşnîyazekerdene. La hetê tirkan na pêşnîyaze qebûl nêkerde. Dima di fermandaran zaf alkol girewto û serxoş bîyî. Hende xo vîndî kerdê ke yew bînî kardî kerdê û kiştê. Bêguman Mîr Nasruddevleyî na alozîye gurenaye. Tayê leşkerê tirkî kişîyayî û tayê zî sey esîr gêrîyayî. Netîce de hêrişê Selçukîyan ame pijiqnayene.
Vera Mîr Nîzameddînî komplo
Nasruddevle serra 1062î de şî heqîya xo. Herinda ey lajê ci Nîzameddîn Ebû’l-Kasim Nasr text girewt xo dest. La Mîr Nîzameddîn cara asan nêbî. Çike Hukumdarê Selçukîyan Tugrul Begî Merwanîyan ser o tayê desîseyî amade kerdî. Ey waşt ke mîyanê gedeyanê Nasruddevleyî de “xirabîye” biaferno. Nê konteksî de vera Mîr Nîzameddînî birayê ci “Saîd” fît kerd. Tugrul Begî kêmî-zêde 5 hezarî esparî dayî xizmetê Saîdî. Dima Saîdî hêrişê Meyyafariqînî kerd. Labelê no hêriş zî serkewte nêbî. Çike îdareyê Mîr Nîzameddînî birayê ci qan kerd û hêriş ame bêtesîrkerdene. Tarîxnas Îbn’ul-Ezrak nuseno ke qankerdiş de bitaybetî Wezîr Îbn’ul-Cehîrî rolo avzel kay kerdo.
Şerê Melezgîrî yê 1071î
No dem textê Selçukîyan de vurîyayîş qewimîyabî. Tugrul Beg serra 1063î de merd. Herinda ey birazayê ci Alparslan ame text. Demê Alparslanî de zî mabênê Merwanîyan û Selçukîyan de têkilîyî virazîyayî. Na çarçewa de Îbn’ul-Ezrak dîyar keno ke serra 1069î de mîyanê Mîr Nîzameddîn û birayê ci Saîdî de reyna “hemberî” qewimîyaye. Saîd Meyyafariqînî ra vejîya û Alparslanî ra bext waşt. Badê cû têkilîyan dewam kerd. Yeno zanayene ke serra 1071î de mabênê Împaratorîya Bîzansî û Dewleta Selçukîyan de Deşta Melezgîrî de şer bî. Goreyê dayeyanê Îbn’ul-Ezrakî nê şerî de 300 hezarî leşkerê Romen Dîyojenî estbî. Artêşa Alparslanî xeylê qels bîye. Cigêrayoxî zafane nusenê ke 20 hezarî leşkerê Alparslanî estbî. Oncîna tayê tarîxnasî vanê ke mîyanê artêşa Selçukîyan de leşkeranê kurdan zî cagirewtbî. Mîsal tarîxnaso ereb Îbn’ul-Cevzî nuseno ke 10 hezarî leşkerî seba ke şer bikerê tewrê artêşa Alparslanî bîyî. La merdim ganî xo vîr ra nêkero ke nê leşkerî têna aîdê Mîrîya Merwanîyan nêbîyî. Leşkerê mîrîyanê bînan zî estbî. Tayê çimeyî nameyê Îbn’ul-Ezrakî îqtîbas kenê. La o derheqê tewrbîyayîş û hûmara leşkeran de zanayîşê zelalî nêdano. Îbn’ul-Ezrak eserê xo yê bi nameyê “Tarîxê Kurdanê Merwanîyan” de nuseno ke Hukumdar Alparslan bi Wezîr Nîzamulmulkî ameyo Amed û Mîr Nîzameddînî reyde pêvînayîşêk kerdo. Labelê ma nê pêvînayîşan de derheqê babeta şirawitişê leşkeran de raştê tu zanayîşêkê şênberî nênê. Çîyo bîn eşkera yo ke şarê Melezgîr û Exlatî Alparslanî rê hetkarîye kerdo. Tewr zîyade artêşa tirke şer de xeylêk “xenîmet” girewto destê xo. Dima ra beşêkê nê xenîmetî mabênê şarê Melezgîr û Exlatî de ame parekerdene. Tîya de merdim nêeşkeno vajo ke kurdan tirkan rê hetkarîye kerde. Çike nê bajaran de o wext têna kurdî nêciwîyêne.
Pêkewtişê 1085-1086an
Şerê Melezgîrî semedê ameyoxê Merwanîyan yan erdê kurdan netîceya xirabe afernaye. Nê konteksî de tarîxnas Mihemed Emîn Zekî pare keno ke şerî ra dima herêmê “Armenîya” û Kurdistanî dem bi dem kewtî binê serdestîya Selçukîyan. No dem textê Selçukîyan de vurîyayîş qewimîya. Serra 1072yî de lajê Alparslanî Melîkşah ame text. Melîkşahî vera Merwanîyan polîtîkayêka hîrabîyayoxe rayra berde. Serra 1080î de seraya Merwanîyan de zî rewşe vurîyaye. Mîr Nîzameddîn şî rehmet û lajê ci Nasruddevle Ebu’l-Muzaffer Mansurî îqtîdar dewr girewt. Serranê 1080an de mabênê Merwanîyan û Selçukîyan de alozîye gird bîye. Lajê Wezîr Cehîrî Fahruddevle Mihemed rema û Melîkşahî ra bext waşt. Bado seba rijnayîşê Mîrîya Merwanîyan Melîkşahî rê “akildaneyîye” kerde. Bi nê hawayî Fahruddevle Mihemed bi destê Melîkşahî sey fermandarê artêşa tirke ame wezîfedarkerdene. Artêşa tirke serra 1085î de hêrişê Amed û Meyyafariqînî kerd. Serra 1086î de wirdî şaristanî ameyî îşxalkerdene. Na çarçewa de tarîxê rijîyayîşê Merwanîyan tayê çimeyan de sey “1085” derbas beno. Ma zanayîşo ke bi destê tarîxnas Îbn’ul-Ezrakî dîyeno, esas gênê. Ma fikrîyenê ke hîpotezê nê tarîxnasî zanistîyêr o. Çike o seserra XII. de ciwîya. Yew zî Îbn’ul-Ezrak Meyyafariqîn de maya xo ra bîbî. Yanî ey tarîxê Merwanîyan nêzdî ra zanayêne. Bi kilmî Mîrîya Merwanîyan serra 1086î de rijîyaye.
Awanîyê Merwanîyan
Demê Merwanîyan ra bêşik tayê eserê girîngî mendî. Mîsal yeno fikrîyayene ke Pirdê Malabadî hetê Merwanîyan ra awan bî. Oncîna eserêko bîn o muhîm “Pirdê Merwanîyan” o. Nameyê nê pirdî tayê çimeyan de sey “Pirdê Dîcleyî” û “Pirdo bi Des Çiman” ravîyareno. Yew zî tayê bedenê Amedî yê ke xirab bîbî, bi destê Merwanîyan ameyî restorekerdene.
