Dengê ji çiyê tê, mirovahî di
govendê de ye,
Agir pêketiye, çirûskên wê li ba dibe,
Cemre ye, mizgîn e,
Roja pîroz germdike av û axê,
Axa pîroz, axa welêt, warê me,
Kurdistana me…
Xweydana Kawayê hesinkar e ev,
nîşaneya serefiraziyê ye,
Newroz e vaye hatî, bi agir û çiroz e,
Newroz e vaye hatî,
bi xeml û xêz û pîroz e…
Newroz roja şahiyan, roja liv û lebata sirûştê ye. Ji ber ku mirov parçeyekî sirûştê ne, vejîna xwezayê vejîna mirovan e jî. Ev roja nû roja me ye.
Helbet zindîbûna xwezayê ye Newroz, mîrateya jiyana mirovahiyê ye. Her wiha raperîn e Newroz, serhildan û berxwedan e…
Ev xweşikî û rengîniya Newrozê bi helbest û stranan watedar bûye. Ango hunerê rengekî nû daye Newrozê. Ji ber wê niha em ê berê xwe bidin dîroka helbest û stranên ku ji bo Newrozê hatine nivîsandin û careke din vê dewlemendiyê zindî bikin. Helbet em ji bo lêkolînên di der barê van stranan de xebata Rojnamevan û lêkolîner Kakşar Oremar bi bîr bêxin û jê re spas bikin.
Bedewî û xweşikiya Newrozê ji hêla gelek helbestvan û wêjevanên kurd ve hatine gotin. Ji Melayê Cizîrî bigrin heta roja îro ev rengînî bi hevokên bi nirx hatine nivîsandin.
Lê di 50-60 salên dawî de qîrîn û banga Newroz û Adarê bi dengên xweş bêtir li Kurdistanê belav bûye. Helbestvan, hunermend û stranbêjan li ser vê yadigara pêşiyên me stranên xweş afirandine. Ev stran bûne pêşeng li qadên Newrozan û gel rakirin ser piyan.
Ji salên 60’î ve dengê Aram Tîgran bi rêya radyoya Êrîvanê belav dibû. Wî ji hemû hunermendên kurd bêtir li ser Newroz, bihar û Adarê stran gotiye. Strana “Adar û Newroz” yek ji wan strana ye ku nayê jibîrkirin. Dîsa “Newroz e Newroz e” jî bi salan li ser zar û zimanan bû.
Helbet helbestvanê nemir Cegerxwîn bi gelek helbestên xwe dibû îlham ji bo stranên Newrozê. Aram jî gelek caran ji Seydayê Cegerxwîn sûd wergirtiye û helbestên wî gotine. Ne tenê Aram, her wiha gelek hunermendên din jî deng didan helbestên Cegerxwîn.
Hesen Zîrek û Pîremêrd
Hatina Newrozê mizgîniya biharê ye, bi gotineke din germahiya dilê mirovan zêde dibe û dike ku mirov li hev bicivin. Lê Newroz ji bo kurdan ne civîneke ji rêzê ye, sembola daxwazên siyasî û serhildana gelê Kurd e. Ji salên 1950’î ve Newroz bûye şahî û pîrozbahiya gelê Kurd.
Demekê li Silêmaniyê mamoste Pîremêrd serkêşiya vê xebatê dike û heya salên 1970’yan berdewam e ev pêvajo.
Di wan deman de dengekî nemir bilind dibû û hatina Newrozê bi rêya radyoya Kirmaşan û Tehranê pîroz dikir. Helbet ev dengê hêja dengê Hesen Zîrek bû ku ruh dida helbesta Pîremêrd û agirê Newrozê geş dikir. Bi gotina,”Em rojî, salî tazeye Newroz e vay hat…” destpê dikir û bi hevokên zindewar berdewam dikir. Ev stran heta roja îro jî yek ji wan stranên ku herî zêde tê gotin û gohdarîkirin e.
Hunermendê heja Eyaz Yûsif her çiqas di temenekî ciwan de çûbe ser dilovaniya xwe jî bi strana xwe ya li ser Newrozê hê jî di dilê gelê kurd de zindî ye. “Newroz hat û bi gul û rehan, cejna me ye li 21’êkê, ew Newroza bûka ciwan, agirî hilkin serê rêkê…” Bi saya vê stranê li cîhanê zilm û zora rejîma Baas ya li başûrê Kûrdistanê hat bihîstin. Eyaz Yûsif jî bi wî dengê xwe yê zelal cih girt di nav bi milyonan hezkiriyên muzîka kurdî de. Dîsa divê em hevalê Eyaz Yûsif Erdewan Zaxoyî jî ji bîr nekin. Strana “Evroke Newroz hateve hate” yek ji awazên herî xweş yê dema xwe bû.
Li aliyê din hunermendê navdar Tahsîn Taha jî yek ji stranbêjê Newrozê ye. Bi wî dengê xwe yê naîf bi gotina strana “Newroz e” dibû dengê gelê bindest.
Ji Şivan û Gulistan heta Eyşe Şan
Di dawiya salên 70’yî de bi dengê Şivan û Gulistan peyam û heza ji Newrozê gehişte her çar aliyên Kurdistanê. Şivan Perwer di wan deman de bi deng û awaza xwe ji bo hişyariya gelê kurd rolek girîng lîst. Gulistan jî tevî ku keçeke nûgihiştî û ciwan jî bû, bi baştirîn şêwe û hisên gelek kur evîn û dîroka Newrozê radixist ber çavan. Strana “Ey Newroz Ey Newroz, tu li gelê Arî pîroz” kete nava klasîkên stranên Newrozê.
Keybanûya bêtac Eyşe Şanê jî bi dengê xwe yê nazik Newroz pîroz dikir û li çar parçeyên Kurdistanê dengê wê belav dibû. “Ey eman, eman eman… lê dayê dêranê îro bihar e, Newroza me Kurdan e. Li me hatî bi top û tifing û şerê giran e…” Eyşe Şan bi strana xwe ya Newrozê bertek nîşanî hovîtiya Komara Tirkiyeyê ya di salên 90’î de dida û kul êşa gelê xwe dianî ziman.
Salên serhildanê:
Hunerkom û Koma Berxwedan
Dema mirov tê salên destpêka Têkoşîna Rizgariya Neteweya Kurd, ango salên 80 û 90’î stranên Newrozê bi rengekî din derdikevin pêşberî me. Girîngiya van salan û stranên vê demê û her wiha rola Hunerkom û Koma Berxwedan ji bo stranên Newrozê ciheke xwe yê taybet hebûn.
Stranbêja nemir Gurbet Aydin, ango şehîd Mizgîn ku xwe tev li daw û doza welatê xwe kiribû, di sala 1986’an de di kaseta Koma Berxwedan ya 4’emîn de li ser Newrozê straneke gelekî bedew xwend. Di nav stranê de peyamên girîng hebûn helbet. “Newroz cejnek hêja ye qêrîna dilê xorta ye, 21’ê adarê lê xelasiya kurda ye. Newroz Newroz şêrîna dilê kurda yî.” Stran dida xuyakirin ku ciwanên kurd, wê agirê Newrozê gurtir bikin, geştir bikin.
Dengbêj Şemdîn jî di yekemîn berhema xwe ya bi navê Ala Rengîn ku di sala 1989’an de tomar kiribû, biha û cihê Newrozê yê siyasî û civakî bi bîra dîrokê dianî. Strana “Newroz Cejnek Biha ye” dîsa deng li gelê kurd dikir û doza welêt geş bikin.
Endamê Koma Berxwedan yê herî bi nav û deng Xelîl Xemgîn jî bi strana “Newroz” tev li karwanê stranbêjên Newrozê dibû. Bi wî dengê xwe yê xweş, awaza xwe ya geş, qêrîneke bêhempa bû ev stran. “Bihar xweş e çaxê gula, çaxê kulîlk û simbila, Newroz û sersala dila kengê bi xêr tu bê bihar…” Ev stran hem dengê raperîna biharê bû, hem jî coş û kelecana gel raber dikir.
Yek ji hunermendên navdar Şehîd Serhad jî bi strana “Ew roj roj e, rojî Newroz e” ku bi zaravayê Soranî digot payeya Newrozê bilindtir dikir. Hozan Kawa jî bi strana Newrozê ku bi coş û kelecan hatibû pêşwazîkirin qadan dixemiland, germ dikir.
Newroza gelê arî,
Newroz e Newroz e…
Helbet piştî salên 90’î Newroz karaktereke nû wergirt. Ji bo kurdan bû roja vejînê, serhildan û berxwedanê. Û her wiha stranên Newrozê jî zêdetir bûn, bi pêş ketin. Di van 20 salan de, yanî salên 90’î û 2000’î de stran û stranbêjên Newrozê ku derdiketin pêş, banga Newrozê dikirin.
Di van salan de marşek li ser Newrozê gelek dihat bihîstin û guhdarkirin hebû. Ew stran ji hêla koma Azad ya girêdayî Navenda Çanda Mezopotamya ve dihat gotin. “Tu cejna gelê Arî, Newrozê Newrozê, em karkerên vî karî Newrozê cejna me. Emê hildin vî barî Newrozê Newrozê, werin geşkin vî arî, Newrozê cejna me…” Bi gotin û melodiya xwe, bi coş û kelecana ku diafirand, vê stranê demek dirêj mohra xwe li qadên newrozê da.
Her wiha komên weke Koma Rojhilat, Koma Çiya, Koma Amed, Koma Agirê Jiyan, Koma Dengê Azadî û hwd. jî bi stranên xwe yên Newrozê dilê gel germ kirin, geş kirin.
Hunera çiya û Newroz
Mirov dikare bibêje ku di van salên dawî de hunera çiya jî bi pêş ket. Komên weke Awazên Çiya afrîneriyeke bi nirx derxistin holê. Û her wiha stranên wan yên Newrozê jî hebûn… “Newroza Arî” yek ji van stranan bû. “Şenga biharê, xemla Adarê, xweş xelatî bi xêr hatî Newroza Arî…” Dîsa li Rojava jî komên muzîkê yên nû ava bûn û bi stranên Newrozê qadan coşandin. Her wiha di van Newrozên salên dawî de her sal straneke nû ya Newrozê tê çêkirin û li gorî ruhê demê coşa Newrozê li qadan şên û geş dike.
Bêguman di vê roja pîroz a kurdan de keda hunermendan divê neyê jibîrkirin. Ji ber ku ew bûne dengê Kurdistanê û carnan tenê bi stranekê yan jî bi helbestekê serhildan, berxwedan û dengê gelê kurd gihandine hemû cîhanê.
Ji ber ku Newroz di dilê kurdan de xwedî cihekî girîng e, der barê wê roja pîroz de hema hema hemû hunermend û stranbêjan stran û kilam strandine. Pêwîst e mirov wan jî bibîr bîne.
Dema mirov tevahiya van stranan tîne cem hev tabloyeke rengîn derdikeve pêşberî me. Newroz bi xwe re hunereke rengîn û dewlemend afirand. Û huner jî ango helbest û stran jî nirxeke giranbuha li Newrozê bar kirin. Bi saya van stranên bedew careke din Newroz pîroz bû, geş bû, xweş bû…
Bi tevî van stranên bedew Newroza 2022’yan li tevahiya gelê kurd û Rojhilata Navîn careke din pîroz be.
